X клас

Комплексная работа

Заданні	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Балы

 

Заданне 1. Састаўце з дадзеных гукаў словы, зрабіце іх арфаграфічны запіс і суаднясіце са значэннем.

Максімальная колькасць балаў – 5(0,5 бала – за правільна запісанае слова, 0,5 бала – за правільна вызначанае значэнне).

1	[р] [б][э][л’][ф][э][а][й]		А	спецыяльна вырабленая казіная або авечая скура, якая ідзе на кніжныя пераплёты, абутак, галантарэйныя вырабы;
2	[т][э][у][ц’]		Б	від рэльефнай скульптуры, у якой выява выступае над плоскасцю фону не больш чым на палову свайго аб’ёму;
3	[ш][в’][а][р][э][с] [і][н’]		В	аздоба пераплёту рукапісных і друкаваных кніг, абразоў;
4	[п][а][т][к][а][л]		Г	твор, выкананы з натуры, які з’яўляецца першапачатковым накідам, эскізам, часткай будучага кампазіцыйнага цэлага;
5	[ф][а][й][с][н][а ]		Д	урачастае адкрыццё выстаўкі ў прысутнасці спецыяльна запрошаных асоб.

1 __ ; 2 __ ; 3__ ; 4 __ ; 5 __ .

Заданне 2. Устаўце ў словах прапушчаныя літары, пастаўце націск.

Максімальная колькасць балаў – 6(0,2 бала – за правільна ўстаўленую літару, 0,2 бала – за правільна пастаўлены націск).

Выкр..шталізавацца, барм..н, акс..суар, ляз.., бар..даўка, п..дданства, р..дыкюль, ув..шны, глаз..раваны, факсіміл.., навал..чка, мез..нец, ф..рзац, ф..льга, трап..за.

Заданне 3. Перакладзіце на беларускую мову словазлучэнні і ўстойлівыя спалучэнні.

Максімальная колькасць балаў – 6 (0,5 бала – за кожны правільны адказ).

забыть о сне
избавиться от прошлого
вступить в брак
точка зрения
смотреть(ухаживать) за собой
оказать услугу
читать про себя
на произвол судьбы
жить с родителями (не мець уласнага жылля)
шутки надо мной
своим чередом
я прав

 

 

Заданне 4. Размяркуйце словы ў адпаведнасці з іх марфемным складам.

Максімальная колькасць балаў – 5(0,5 бала – за кожны правільны адказ).

А	Прыстаўка-корань-суфікс
Б	Прыстаўка-корань-суфіск-канчатак
В	Прыстаўка-корань-суфікс-суфікс-канчатак
Г	Прыстаўка-прыстаўка-корань-суфікс-суфікс
Д	Прыстаўка-корань-суфікс-суфікс-суфікс-постфікс

 

Выратоўвацца, непадобна, пакрышка, напуск, спрасонку, змяць, выпукласць, аплата, знемагаць, засумнявацца.

 

Заданне 5. Падбярыце да фразеалагізмаў рускай мовы беларускія адпаведнікі ці тлумачэнні значэння фразем.

Максімальная колькасць балаў – 7 (1 бал – за кожны правільны адказ).

 

Беларускі фразеалагізм	Значэнне	Рускі фразеалагізм
	драмаць седзячы	клевать носом
плёткі старой цёткі		бабушкины сказки
	брацца адразу за дзве справы	гоняться за двумя зайцами
	вельмі бедны	гол как сокол
з незабітага ліса кажух шыць		делить шкуру неубитого медведя
за мухай з абухам		из пушки по воробьям
	нічога не дзейнічае на каго-небудзь	как об стенку горох

 

Заданне 6. Вызначце, якія словы трэба ўпісаць, каб атрымаўся словаўтваральны ланцужок аднакаранёвых слоў.

Максімальная колькасць балаў – 7 (0,5 бала – за кожнае правільнаеслова).

1. Цешыць … уцешна __________________________________________

________________________________________________________________

2. Праца … нераспрацаванасць __________________________________

_________________________________________________________________

3. Актыў … актыўнічаць ________________________________________

__________________________________________________________________

4. Піла … параспілоўваць________________________________________

_________________________________________________________________

5. Белы … дабельванне _______________________________________

_________________________________________________________________

Заданне 7. Выпішыце збыткоўна выкарыстанае слова ў сказах.

Максімальная колькасць балаў – 5(1бал – за кожны правільны адказ).

Сказ	Збыткоўнае слова
У такі святочны дзень на сцэне ўручалі памятныя сувеніры.
“Хіба можа быць для баравікоў мясціна, лепшая за гэтую?” – падумаў ён і з захапленнем заўзятага грыбніка стаў аглядаць найбольш зручныя для грыбоў патаемныя сховы.
Кожны грамадзянін Рэспублікі Беларусь мае права на атрыманне навучальнай адукацыі.
Але з часам прыходзіць уменне, яно перарастае ў навык і нават у нешта большае – у патрэбную неабходнасць.
Як часта пасля прагнула душа яго хоць на кароткі міг вярнуць роднае акенца з ружовым водсветам агню ад печы, з імклівым матчыным ценем…

 

Заданне 8. Раскрыйце дужкі і запішыце лічэбнікі словамі.

Максімальная колькасць балаў – 5(1 бал – за кожны правільны адказ).

На (635-ты кіламетр); з (378-тысячны войска); над (252 вёска); за (1007 замок); няма (5 мы).

Заданне 9. Замест пропускаў устаўце прапушчаныя словы. Укажыце аўтараў гэтых вядомых афарызмаў.

Максімальная колькасць балаў – 7(0,5 бала – за кожны правільны адказ).

№	Афарызм	Аўтар
1	Гуслям, княжа, не пішуць …
2	Забілі зайца, не забілі, але ж, брат, … нарабілі.
3	Люблю наш … – старонку гэту.
4	Калі ласка! –нашай роднай мовы …і ветлівыя словы.
5	Не пакідайце ж … нашай беларускай, каб не ўмёрлі.
6	Беларусь – мая маці імова, паветра і … .
7	Шчасце! Нешта не чуў я, каб хто яго стрэў на …, нават на самай прыгожай.

 

Заданне 10. Пазнайце на партрэце беларускага пісьменніка. Напішыце яго псеўданім ці сапраўднае імя, нумары тых гісторыка-літаратурных рэалій, якія адносяцца да жыцця і творчасці гэтага пісьменніка.(Улічыце, што сярод гісторыка-літаратурных рэалій ёсць “лішнія”).

Максімальная колькасць балаў – 7(0,5 бала – за кожны правільны адказ).

Пералік гісторыка-літаратурных рэалій:

1)    Месца нараджэння – горад Орша;

2)    Аўтар рамана “Глыбокая плынь”;

3)    Аўтар зборнікаў вершаў “Строма”, “Трысцё”, “Наля”;

4)    Першы надрукаваны твор – абразок “Пяюць начлежнікі”;

5)    Аўтар аповесці “Салавей”, рамана “Язэп Крушынскі”;

6)    Вышэйшая адукацыя атрымана ў Кіеўскім дзяржаўным універсітэце імя Тараса Шаўчэнкі;

7)    Аўтар казкі “Лебядзіны скіт”;

8)    Заснавальнік першай Мінскай беларускай друкарні;

9)    Яго кнігі выдаваліся на 57 мовах свету;

10)Месца нараджэння – горад Полацк;

11) Месца нараджэння – вёска Пасадзец, што на Міншчыне;

12)Акадэмік У. Гніламёдаў назваў яго “летапісцам дзвюх эпох”;

13) Сцвярджаў, што больш хацеў стаць вучоным-літаратуразнаўцам, чым пісьменнікам;

14) Месца нараджэння – вёска Карма, што на Гомельшчыне.

 

№	Фота	Псеўданім ці сапраўднае імя	Гісторыка-літаратурныя рэаліі пісьменніка

 

 

 

 

Даведка

 

Заданні	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Балы	5	6	6	5	7	7	5	5	7	7	60

 

Заданне 1. Састаўце з дадзеных гукаў словы, зрабіце іх арфаграфічны запіс і суаднясіце са значэннем.

Максімальная колькасць балаў – 5(0,5 бала – за правільна запісанае слова, 0,5 бала – за правільна вызначанае значэнне).

1 Б – барэльеф; 2 Г – эцюд; 3 Д – вернісаж; 4 В – абклад; 5 А – саф’ян.

Заданне 2. Устаўце ў словах прапушчаныя літары, пастаўце націск.

Максімальная колькасць балаў – 6(0,2 бала – за правільна ўстаўленую літару, 0,2 бала – за правільна пастаўлены націск).

                  ВЫкрышталізавацца, бАрмен, аксесуАр, лязО, барОдаўка, паддАнства, рыдыкЮль, увішнЫ, глазуравАны, факсІміле, навалОчка, мЕзенец, фОрзац, фОльга, трапЕза.

Заданне 3. Перакладзіце на беларускую мову словазлучэнні і ўстойлівыя спалучэнні.

Максімальная колькасць балаў – 6 (0,5 бала – за кожны правільны адказ).

забыть о сне	забыццца на сон
избавиться от прошлого	пазбыцца былога
вступить в брак	узяць шлюб
точка зрения	пункт гледжання (погляду)
смотреть(ухаживать) за собой	глядзець сябе
оказать услугу	зрабіць ласку
читать про себя	чытаць сам сабе
на произвол судьбы	на волю лёсу
жить с родителями (не мець уласнага жылля)	жыць пры бацьках
шутки надо мной	жарты з мяне
своим чередом	сваім парадкам
я прав	маю рацыю (мая праўда)

 

Заданне 4. Размяркуйце словы ў адпаведнасці з іх марфемным складам.

Максімальная колькасць балаў – 5(0,5 бала – за кожны правільны адказ).

А	Прыстаўка-корань-суфікс	не-падобн-а, з-мя-ць
Б	Прыстаўка-корань-суфіск-канчатак	на-пуск- ø-, а-плат- ø-а
В	Прыстаўка-корань-суфікс-суфікс-канчатак	па-кры-ш-к-а, вы-пук-л-асць-
Г	Прыстаўка-прыстаўка-корань-суфікс-суфікс	с-пра-сон-к-у, з-не-маг-а-ць
Д	Прыстаўка-корань-суфікс-суфікс-суфікс-постфікс	вы-рат-оў-ва-ц-ца, за-сумн-яв-а-ц-ца

 

Заданне 5. Падбярыце да фразеалагізмаў рускай мовы беларускія адпаведнікі ці тлумачэнні значэння фразем.

Максімальная колькасць балаў – 7 (1 бал – за кожны правільны адказ).

Беларускі фразеалагізм	Значэнне	Рускі фразеалагізм
вадзіць дзяды	драмаць седзячы	клевать носом
плёткі старой цёткі	беспадстаўныя чуткі, выдумкі, лухта	бабушкины сказки
дзвюх сарок за хвост трымаць	брацца адразу за дзве справы	гоняться за двумя зайцами
голы як бізун	вельмі бедны	гол как сокол
з незабітага ліса кажух шыць	загадзя размяркоўваць прыбытак у яшчэ не зробленай справе	делить шкуру неубитого медведя
за мухай з абухам	траціць шмат сіл, сродкаў на дробязі	из пушки по воробьям
як пугай па вадзе	нічога не дзейнічае на каго-небудзь	как об стенку горох

 

Заданне 6. Вызначце, якія словы трэба ўпісаць, каб атрымаўся словаўтваральны ланцужок аднакаранёвых слоў.

Максімальная колькасць балаў – 7 (0,5 бала – за кожнае правільнае слова).

1. Цешыць – уцешыць – уцешны – уцешна;
2. Праца – працаваць – распрацаваць – распрацаваны – распрацаванасць – нераспрацаванасць;
3. Актыў – актыўны – актыўнасць – актыўнічаць;
4. Піла – пілаваць – распілаваць – распілоўваць – параспілоўваць;
5. Белы – бяліць – дабяліць – дабельваць – дабельванне.

Заданне 7. Выпішыце збыткоўна выкарыстанае слова ў сказах.

Максімальная колькасць балаў – 5(1бал – за кожны правільны адказ).

Сказ	Збыткоўнае слова
У такі святочны дзень на сцэне ўручалі памятныя сувеніры.	памятныя
“Хіба можа быць для баравікоў мясціна, лепшая за гэтую?” – падумаў ён і з захапленнем заўзятага грыбніка стаў аглядаць найбольш зручныя для грыбоў патаемныя сховы.	патаемныя
Кожны грамадзянін Рэспублікі Беларусь мае права на атрыманне навучальнай адукацыі.	навучальнай
Але з часам прыходзіць уменне, яно перарастае ў навык і нават у нешта большае – у патрэбную неабходнасць.	патрэбную
Як часта пасля прагнула душа яго хоць на кароткі міг вярнуць роднае акенца з ружовым водсветам агню ад печы, з імклівым матчыным ценем…	кароткі

 

Заданне 8. Раскрыйце дужкі і запішыце лічэбнікі словамі.

Максімальная колькасць балаў – 5(1 бал – за кожны правільны адказ).

На шэсцьсот трыццаць пятым кіламетры; з трохсотсямідзесяцівасьмітысячным войскам; двумастамі пяццюдзесяццю дзвюма вёскамі; за адной тысячай (тысяччу) сямю замкамі; няма пяцярых нас.

Заданне 9. Замест пропускаў устаўце прапушчаныя словы. Укажыце аўтараў гэтых вядомых афарызмаў.

Максімальная колькасць балаў – 7(0,5 бала – за кожны правільны адказ).

№	Афарызм	Аўтар
1	Гуслям, княжа, не пішуць законаў.	Янка Купала
2	Забілі зайца, не забілі, але ж, брат гуку нарабілі.	Якуб Колас
3	Люблю наш край – старонку гэту.	Канстанцыя Буйло
4	Калі ласка! –нашай роднай мовы шчырыя і ветлівыя словы.	Пятрусь Броўка
5	Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі.	Францішак Багушэвіч
6	Беларусь – мая маці імова, паветра і хлеб.	Анатоль Вялюгін
7	Шчасце! Нешта не чуў я, каб хто яго стрэў на чужыне, нават на самай прыгожай.	Максім Танк

 

Заданне 10. Пазнайце на партрэце беларускага пісьменніка. Напішыце яго псеўданім ці сапраўднае імя, нумары тых гісторыка-літаратурных рэалій, якія адносяцца да жыцця і творчасці гэтага пісьменніка. (Улічыце, што сярод гісторыка-літаратурных рэалій ёсць “лішнія”).

Максімальная колькасць балаў – 7(0,5 бала – за кожны правільны адказ).

1. Уладзімір Караткевіч: 1, 6, 7, 13;
2. Змітрок Бядуля (Самуіл Яфімавіч Плаўнік): 4,5,11;
3. Іван Шамякін: 2, 9, 12, 14.

Лексіка (9-11 клас).

1.Падкрэсліце словы, ужытыя ў пераносным значэнні:

Жорсткія ўмовы, жалудовая шкарлупіна, келейныя справы, кіпучая дзейнасць, кіслы настрой, кленчыць грошай, клапатлівая справа, ключ шыфра, крывавы пот, міністэрскае крэсла, крысо пінжака, беларуская кухня, людская плынь, высокая годнасць, шыпучае полымя, блакітная плынь, ружовая хустачка, залівацца спевам, жывая думка, аўсяныя хвалі.

2.Складзіце словазлучэнні, каб прыведзеныя ніжэй словы былі амонімамі:

Лісічкі, стан, гасцінец, журавель, гранаты, лава, апалонік, усходы, бот, ключ, малінаўка, рысь, бор, нота, тур, кадры, браткі, кран, запал.

3.Адзначце тлумачэнні слоў-амонімаў:

Ліст: а) орган паветранага жыўлення і газаабмену раслін; б) пісьмо; в) тонкі плоскі кавалак якога-небудзь матэрыялу; г) у значэнні зборнага назоўніка лісце.

Біць: а) стукаць; б) наносіць удары; в) званіць; г) наносіць паражэнне; д) страляць.

Дума: а) роздум, разважанне; б) жанр украінскай гістарычнай песні; в) орган кіраўніцтва.

Кампанія: а) група асоб; б) сукупнасць ваенных аперацый; в) перыяд знаходжання карабля ў плаванні; г) прамысловае або гандлёвае таварыства; д) мерапрыемствы для ажыццяўлення задачы.

4.Выберыце з пар слоў-паронімаў патрэбнае слова і ўтварыце словазлучэнні:

(Рухавы – рухомы) – твар, мужчына, маёмасць, атрад.

(Узорны – узорысты) – фіранкі, чысціня, паводзіны, служба.

(Чытач – чытальнік) – мастацкі, прафесійны, пастаянны.

(Цэльны – цэласны) – мармур, трубка, тэорыя, малако.

(Праезны – праязны) – білет, мост, пасведчанне, вежа.

(Факт – фактар) – прыродны, непацверджаны, сапраўдны.

(Гняздо – гняздоўе) – асінае, ластаўчына, папулярнае.

(Баечны – байкавы) – традыцыя, коўдра, мараль.

(Бурны – бурлівы) хвалі, рэкі, захапленні.

5.Замяніце іншамоўныя словы беларускімі: авантура, адысея, акуліст, апеляцыя, алгарытм, байкот, гастраномія, друшляк, дэлегаваць, класіка, лозунг.

6.Падкрэсліце гістарызмы: лікбез, штандар, варунак, атрамант, гайдук, дзясніца, сямігодка, дзядзькаванне, кляса, газэта, губком, рамёны, нэп, гімнасія, валока, тлумач, улётка, соцкі.

7.Запішыце сучасныя адпаведнікі архаізмам з задання №6.

8.Вызначце сінанімічныя рады:

а) лёгкі – невялікі – даступны; б) лёгкі – просты – даступны; в) лёгкі – павярхоўны – бесклапотны; г) лёгкі – несур’ёзны – нямоцны; д) абяссілець – занядужаць – падупасці; е) абяссілець – абяссіліць – прыстаць; ж) абяссілець – збіцца з ног; з) адзець – надзець; і) перабольшваць – утрыраваць.

9.Падбярыце беларускія адпаведнікі да тэрмінаў іншамоўнага паходжання (злучыце лініямі):

Персаніфікацыя Амплітуда Флексія Полісемія Мадыфікацыя Кансанантызм Функцыя Прэфікс Дыфузія Абрэвіятура

Мнагазначнасць Відазмяненне Увасабленне Узаемапранікненне Прызначэнне Канчатак Складанаскарочанае слова Размах хістання Сістэма зычных Прыстаўка

10. Падбярыце рускамоўныя адпаведнікі да прыведзеных слоў. Чаму немагчымы аднаслоўныя эквіваленты?

Пакоша, знічка, сёлета, аберуч, каліва, крупнік, чыгунка, кнігарня, сырадой, дубэльты, прысак, сцiзорык, брукаванка, нішчымніца, адвячорак,  амшара, здзяцiнець.

11. Дакажыце, што прыведзеныя словы з’яўляюцца амонімамі. Складзіце словазлучэнні ці сказы, ужыўшы амонімы з розным значэннем. Блок, бокс, бабка, пасіў, соты, ладдзя, падарожнік, рана, кампанія, тэрмін, пара, банк.

12. Раскрыйце і параўнайце значэнні сугучных слоў беларускай і рускай моў. Як называецца такая з’ява? Адказаць – отказать, дыван – диван, нядзеля – неделя, пакой – покой, рэч – речь, справа – справа, чуць – чуть.

13. Раскрыйце значэнні наступных паронімаў, складзіце з імі сказы (5–6 на выбар)

Адзіны – адзіночны, кваліфікаваны – кваліфікацыйны, рэальны – рэалістычны, суцешыць – суцішыць, эканомны – эканамічны, факультатыўны – факультэцкі, фундаментальны – фундаментны, афіцыйны – афіцыёзны, эфектны – эфектыўны.

14. Запішыце сказы, у якіх прапанаваныя словы выступалі б у ролі амонімаў.

Акцыя, валюта, каштаваць, розніца, такса.

15. Уявіўшы сябе кіраўніком: а) фірмы па вытворчасці пэўнай прадукцыі; б) транспартнай (аўтамабільнай, чыгуначнай, воднай) кампаніі; в) лагістычнага цэнтра; г) страхавой арганізацыі; падрыхтуйце беларускамоўную рэкламную кампанію сваіх тавараў і паслуг. Рэклама павінна мець канцэпцыю, слоган, візуальны і сувенірны складнікі, мэтавую аўдыторыю і інш.

Утварэнне слоў і іх ужыванне ў адпаведнасці з правіламі словаўтварэння

Правіла

Словы беларускай мовы падзяляюцца на невытворныя (яны не ўтварыліся ад іншых слоў: мама, ліст, сонца) і вытворныя (утвораныя ад іншых слоў: мамін, ліставанне, сонечны). Словаўтварэнне мае справу толькі з вытворнымі словамі. Вытворныя словы маюць утваральную аснову. Слова «аснова» ў гэтым тэрміне ўжываецца ўмоўна: утваральнай асновай могуць з’яўляцца слова , аснова , некалькі слоў , некалькі асноў , частка слова і цэлае слова , часткі слоў , літары   гукі    , што паслужылі для ўтварэння новага слова. Новыя словы ўтвараюцца па пэўных правілах і мадэлях. Напрыклад, па мадэлі «назоўнік +   назоўнік са значэннем ‘асоба жаночага полу паводле роду дзейнасці’» ўтварыліся словы настаўніца і чараўніца:  +   +  ; па мадэлі  дзеяслоў са значэннем ‘завяршыцъ дзеянне’» ўтварыліся словы адпрацаваць і адламаць:  ,  . Пры ўтварэнні слоў выкарыстоўваюцца марфемы, якія называюцца словаўтваральнымі. Такія марфемы (прыстаўкі, суфіксы, постфіксы) далучаюцца да ўтваральнай асновы і ўтвараюць слова з новым значэннем: , ,  ,        .

 

Складанаскарочаныя словы (абрэвіятуры) могуць утварацца: а) з частак слоў ці часткі слова і другога поўнага слова: леспрамгас (лясная прамысловая гаспадарка), медпрэпарат (медыцынскі прэпарат); б) з пачатковых гукаў слоў: МАЗ (Мінскі аўтамабільны завод), НАН (Нацыянальная акадэмія навук); в) з пачатковых літар слоў: МДЛУ (Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт), УП (унітарнае прадпрыемства); г) з часткі першага слова і пачатковых гукаў наступных слоў або пачатковых гукаў першых слоў і часткі наступнага слова: БелАЭС (Беларуская атамная электрычная станцыя), ЭЛіМБел (Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі). Кожная частка складанаскарочанага слова пішацца так, як бы яна пісалася ў поўным слове: медсястра (медыцынская сястра), гаркам (гарадскі камітэт), заапарк (заалагічны парк). У пачатку другой часткі захоўваюцца літары і, е, я, ю, апостраф перад імі не ставіцца: дзяржінспекцыя, Мінюст. Складанаскарочаныя словы, якія абазначаюць назвы ўстаноў, арганізацый, часта пішуцца з вялікай літары: Нацбанк, Саўмін.

 

Словаўтваральныя нормы — гэта прынятыя ў грамадстве правілы ўтварэння слоў паводле пэўных словаўтваральных мадэлей.

 

У шматлікіх тэкстах сустракаюцца індывідуальна-аўтарскія наватворы, ці аказіяналізмы, аказіянальныя словы, якія ўтвараюцца па вядомых у мове словаўтваральных мадэлях:   . Індывідуальна-аўтарскія наватворы — гэта словы, якія ствараюцца і ўжываюцца носьбітамі мовы, у тым ліку пісьменнікамі, грамадскімі дзеячамі, вучонымі, з пэўнымі стылістычнымі мэтамі. Аказіяналізмы не зафіксаваны ў слоўніках сучаснай беларускай мовы, але іх нельга разглядаць як прыклад парушэння словаўтваральных норм.

 

Заданні для самастойнага рашэння з адказамі

КОМПЛЕКСНЫЯ   РАБОТЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ І ЛІТАРАТУРЫ

№1

№ задання	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Максімальны бал	9	8	5	8	7	5	4	6	3	5	60
Набраны бал

 

 Заданне 1. ... Вучоныя адзначаюць, што ў сувязі з разнастайнымі моўнымі кантактамі і шматкультурнасцю, вядомай Беларусі здаўна, беларуская мова налічвае мноства слоў іншамоўнага паходжання. Самымі старажытнымі ў нашай мове паводле паходжання з'яўляюцца запазычанні з лацінскай, грэчаскай, татарскай, нямецкай моў. Запоўніце табліцу, размеркаваўшы словы шлагбаум, каляндар,  школа, дыск, секунда, шпіён, алмаз. бутэрброд, гарбуз  па адпаведных групах запазычанай лексікі.

Запазычанні з лацінскай мовы	Запазычанні з нямецкай мовы	Запазычанні з грэчаскай мовы	Запазычанні з татарскай мовы

Максімальная колькасць балаў  - 9 ( 1 бал - за кожны правільны адказ)

Заданне 2. Ф.М.Янкоўскі падкрэсліваў, што "ўменне правільна ставіць націск у слове - вельмі істотны элемент культуры вуснай мовы. Памылкі ў пастаноўцы націску ўскладняюць і абцяжарваюць успрыняцце паведамлення". Пастаўце націскі ў словах і суаднясіце іх з пададзеным значэннем.  Словы для аналізу: ступа, радзіць, раіцца, любы.

 

Слова	Значэнне
	Блізкі, дарагі чалавек, дом
	Кожны чалавек, любы (на выбар) дом
	Драўляная або металічная пасудзіна, у якой таўкуць што-небудзь таўкачом
	Тэмп руху пры хадзьбе, яздзе на кані
	Раіцца, меркаваць
	Даваць ураджай
	Прасіць парады
	Утвараць новы рой

Максімальная колькасць балаў — 8 (па 0,5 бала - за кожны правільна пастаўлены націск і вызначанае значэнне слова)

Заданне 3.  Аднавіце прапушчаныя кампаненты фразеалагізмаў паводле сфармуляваных значэнняў.

Фразеалагізм	Значэнне	Прапушчаны кампанент
Галава ...	"хто-небудзь супакоіўся, перастаў гарачыцца"
Галава  ..... шукае	"хто-небудзь сваімі паводзінамі напрошваецца на непрыемнасці"
Галава  ...	"хто-небудзь разумны, кемлівы, знаходлівы"
...  галавы ...	"пра таго, хто вельмі ганарыцца"
... з галавы ...	"ісці (хадзіць) вельмі роўна, стройна"

Максімальная колькасць балаў — 5 (1 бал - за кожны правільна вызначаны кампанент фразеалагізма)

Заданне 4.  Аднавіце зашыфраваныя прыказкі і прымаўкі, растлумачце  значэнне ўстойлівых павучальных выслоўяў.

1) Зжыццірамяствомудружыцьжыццітужыцьне.  

2) Аржанаясамакашахваліцьсябе.

3) Жывівеквучысявек

4) Грашыманерозумузаменішне

№	Прыказка	Значэнне	№	Прымаўка	Значэнне

Максімальная колькасць балаў - 8 (1 бал - за кожную адноўленую прыказку і прымаўку, 1 бал - за тлумачэнне)

Заданне 5.  Падкрэсліце словы, утвораныя бяссуфіксным спосабам.

Буквар, прыгон, бездарожжа, бязвоблачны, разбег, незлічоны, суддзя, шасцісоты, дзевяноста, глуш, выбары, небяспека, бязрыб'е, заечы, байкапісец, збожжанарыхтоўчы, мазь.

Зрабіце словаўтваральную парадыгму слоў: небеспамылковы, падваенне.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________

Максімальная колькасць балаў – 7 (0,5 бала - за кожнае вызначанае слова, па 1 -балу за правільна запісаную парадыгму)

Заданне 6. Адзначце нумары прыкладаў з граматычнымі памылкамі і запішыце выпраўленыя варыянты.

1) Дзвюмастамі трыццаццю двума вучнямі

2) Двухсот сарака дзвюх тон

3) Пяцьдзясят тры новыя сталы

4) Дзве цэлыя і тры дзясятыя плошчы

5) У паўтара талерках

6) Дваццаць тры кілаграма

7) Дваццаці аднаго кілаграма

8) Спазніліся абодва - брат і сястра.

9) Пяць і дзве дзясятых гектара

10) Паўтара года

№ прыклада	Выпраўлены варыянт

Максімальная колькасць балаў – 5 (1 бал - за кожны правільна выпраўлены варыянт)

Заданне 7.  Запоўніце тэматычную табліцу тэрмінаў па раздзеле "Сінтаксіс" ( у клетачках табліцы трэба запісаць тэрмін на адпаведную літару алфавіта. Заўвага: не на ўсе літары алфавіта можа быць тэрмін. Будзьце ўважлівымі.)

А	Б	В	Г
Д	Е(Ё)	Ж	З
І	К	Л	М
Н	О	П	Р
С	Т	У	Ф
Ч	Ц	Ч	Ш
Э	Ю	Я
Эліптычны сказ

Максімальная колькасць балаў – 4 (0,2 бала - за кожны правільна вызначаны тэрмін)

Заданне 8. Пастаўце ў сказах патрэбныя знакі прыпынку. Вызначце і запішыце ў дужках колькасць сэнсава-граматычных частак у кожным з іх.

1) Калі стаіш каля сцен гродзенскай Каложы полацкай Сафіі глядзіш на слуцкі пояс або гравюры Вашчанкі гартаеш скарынаўскія першадрукі або зборнікі Багушэвіча учытваешся ў паэзію Купалы або Багдановіча заўсёды апрача здзіўлення іх прыгажосцю і значнасцю цябе ахоплівае неадольная цікавасць а якімі былі яны гэтыя людзі чыімі рукамі ствараліся такія скарбы пісалася разумнае добрае вечнае? (А.Мальдзіс). _______

2) Мы кажам нішто не забыта хто ў славе загінуў успомнім...(Е.Л.). _______

3) Гэты ясны дзень і гэтыя краявіды поўныя паэзіі і гэтыя весткі аб новым месцы сабраныя ў дарозе - усё гэта памацняла той добры настрой з якім пад'язджаў Лабановіч да Пінска (К-с). _______

4) У паветры чулася яшчэ начная ціхасць што прыглушвала галасы і гукі толькі галкі на голых дрэвах сквера дзёрлі горла нібы стараючыся перакрычаць адна адну (І.М.). _______

5) І неспадзявана адбылося незвычайнае ціхая нявідная у жнівеньскім росквіце рабіна заружавела зазырчэла яркім  кідкім хараством гарачым полымем агністых гронак (І.М.). _______

Максімальная колькасць балаў – 6 (1 бал - за правільна пастаўленыя знакі прыпынку, 0,2 - бала за вызначаную колькасць сэнсава-граматычных частак у сказ).

Заданне 9. Адзначце, якія кнігі ў старажытнасці называліся "книги ратушные"?  

1) зборнікі юрыдычных дакументаў;

2) метрычныя кнігі;

3) кнігі запісаў, звязаных з гарадскім самакіраваннем;

4) зборнікі дакументаў аб уладанні маёмасцю;

5) судовыя кнігі, у якія ўносіліся звесткі пра крадзяжы.

Максімальная колькасць балаў – 3 балы.

 Заданне 10. Творчасць гэтага паэта, 120-годдзе якога адзначалася ў 2020 г., аказала плённы ўплыў на развіццё беларускай літаратуры, у першую чаргу паэзіі. Знайдзіце сэнсавую сувязь паміж фотаздымкамі і адгадайце аўтара і назву яго вядомага твора.

?
1900-1976 120-годдзе паэта шырока адзначалася ў 2020 годдзе	г. ПАСТАВЫ	Стваральнік беларускай школы мастацкага перакладу. Пераклаў на беларускую мову 154 санеты Уільяма Шэкспіра

 

Аўтар
Твор

Максімальная колькасць балаў - 5 балаў

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ДАВЕДКА

 

№ задання	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Максімальны бал	9	8	5	8	7	5	4	6	3	5	60
Набраны бал

 

 Заданне 1.  

Запазычанні з лацінскай мовы	Запазычанні з нямецкай мовы	Запазычанні з грэчаскай мовы	Запазычанні з татарскай мовы
каляндар секунда	шлагбаум шпіён бутэрброд	школа дыск	алмаз гарбуз

Максімальная колькасць балаў – 9 (1 бал - за кожнае правільна вызначанае слова)

Заданне 2. 

Слова	Значэнне
любы	Блізкі, дарагі чалавек, дом
любы	Кожны чалавек, любы (на выбар) дом
ступа	Драўляная або металічная пасудзіна, у якой таўкуць што-небудзь таўкачом
ступа	Тэмп руху пры  хадзьбе, яздзе на кані
радзіць	Раіцца, меркаваць
радзіць	Даваць ураджай
раіцца	Прасіць парады
раіцца	Утвараць новы рой

Максімальная колькасць балаў – 8 (па 0,5 бала - за кожны правільна пастаўлены націск і вызначанае значэнне слова)

Заданне 3.

Фразеалагізм	Значэнне	Прапушчаны кампанент
Галава ...	"хто-небудзь супакоіўся, перастаў гарачыцца"	астыла
Галава  ..... шукае	"хто-небудзь сваімі паводзінамі напрошваецца на непрыемнасці"	гуза
Галава  ...	"хто-небудзь разумны,кемлівы, знаходлівы"	Варыць
...  галавы ...	"пра таго, хто вельмі ганарыцца"	Шастом ... не дастаць
... з галавы ...	"ісці(хадзіць)вельмі роўна, стройна"	Яечка ... не скоціцца

Максімальная колькасць балаў — 5 (1 бал - за кожны правільна вызначаны кампанент фразеалагізма)

Заданне 4.

№	Прыказка	Значэнне	№	Прымаўка	Значэнне
1	З рамяством дружыць - у жыцці не тужыць	калі маеш прафесію, занятак, то і сумаваць не прыйдзецца, бо праца прыносіць дабрабыт	3	Век жыві, век вучыся	чым больш жывём, тым больш вопыту набіраемся
2	Аржаная каша сама сябе хваліць	гаворыцца з насмешкай пра таго, хто сам сябе хваліць	4	Розуму грашыма не заменіш	здольнасць чалавека лагічна і творча мысліць, чалавек вялікага розуму

Максімальная колькасць балаў – 8 (1 бал за кожную адноўленую прыказку і прымаўку; 1 бал - за тлумачэнне)

Заданне 5.

Буквар, прыгон, бездарожжа, бязвоблачны, разбег, незлічоны, суддзя, шасцісоты, дзевяноста, глуш, выбары, небяспека, бязрыб'е, заечы, байкапісец, збожжанарыхтоўчы, мазь, восьмы.

Падваенне ← падвоіць ←падвоены←двое←два.

Небеспамылковы←беспамылковы←памылковы←памыліцца←памылка. 

Максімальная колькасць балаў – 7 (0,5 бала за кожнае вызначанае слова, па 1 балу - за правільна запісаную парадыгму)

Заданне 6.

№ прыклада	Выпраўлены варыянт
1	Двумастамі трыццаццю двума вучнямі
5	У паўтары талерках
6	Дваццаць тры кілаграмы
8	Спазніліся абое - брат і сястра
9	Пяць і дзве дзясятыя гектара

Максімальная колькасць балаў – 5 (1 бал - за кожны правільна выпраўлены варыянт)

Заданне 7.   

А	Б	В	Г
аднасастаўны сказ	Безасабовы сказ	Выказнік	Галоўныя члены сказа
Д	Е(Ё)	Ж	З
Двухсастаўны сказ			Зваротак
І	К	Л	М
Інфінітыўны  сказ	клічны сказ	Лагічны  націск	Меры  і ступені(частка)
Н	О	П	Р
Назыўны  сказ		Пабочныя  словы	Развіты  сказ
С	Т	У	Ф
Словазлучэнне	Тэкст	Устаўныя  канструкцыі	Функцыі  сказа
Ч	Ц	Ч	Ш
частка сказа	цэласнасць  тэксту	Чужая  мова
Э	Ю	Я
Эліптычны  сказ

Максімальная колькасць балаў – 4 (0,2 бала за кожны правільна вызначаны тэрмін)

Заданне 8.

1) Калі стаіш каля сцен гродзенскай Каложы, полацкай Сафіі, глядзіш на слуцкі пояс або гравюры Вашчанкі, гартаеш скарынаўскія першадрукі або зборнікі Багушэвіча, учытваешся ў паэзію Купалы або Багдановіча, заўсёды, апрача здзіўлення іх прыгажосцю і значнасцю, цябе ахоплівае неадольная цікавасць: а якімі былі яны, гэтыя людзі, чыімі рукамі ствараліся такія скарбы, пісалася разумнае, добрае, вечнае? (А.Мальдзіс). (5)

2) Мы кажам: нішто не забыта, хто ў славе загінуў, успомнім...(Е.Л.). (4)

3) Гэты ясны дзень і гэтыя краявіды, поўныя паэзіі, і гэтыя весткі аб новым месцы, сабраныя ў дарозе, - усё гэта памацняла той добры настрой, з якім пад'язджаў Лабановіч да Пінска (К-с). (2)

4) У паветры чулася яшчэ начная ціхасць, што прыглушвала галасы і гукі; толькі галкі на голых дрэвах сквера дзёрлі горла, нібы стараючыся перакрычаць адна адну (І.М.). (3)

5) І неспадзявана адбылося незвычайнае: ціхая, нявідная, у жнівеньскім росквіце рабіна заружавела, зазырчэла яркім, кідкім хараством, гарачым полымем агністых гронак (І.М.). (2)

Максімальная колькасць балаў – 6 (1 бал - за правільна пастаўленыя знакі прыпынку, 0,2 бала -  за вызначаную колькасць сэнсава-граматычных частак у сказ).

Заданне 9.  

Варыянт адказу -  3 (кнігі запісаў, звязаных з гарадскім самакіраваннем)

Максімальная колькасць балаў – 3 балы.

Заданне 10.  

Аўтар:  Уладзімір Дубоўка (2,5 бала)

Твор: "О Беларусь, мая шыпшына!" (2,5 бала)

Максімальная колькасць балаў - 5 балаў.

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі: Закон Рэсп.Беларусь, 23 ліп.2008г., № 430-3//Нацыянальны рэестр прававых актаў Рэспублікі Беларусь, - 2008, - № 2/1517. - С.3-66.

2. Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: 2 т. / А.М.Булыка. - Мінск: БелЭн, 1999. - Т.1: А-Л. - 736 с.

3. Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: 2 т. / А.М.Булыка. - Мінск: БелЭн, 1999. - Т.2: М-Я. - 736 с.

4. Гаўрош, Н.В. Фразеалагічны слоўнік / Н.В.Гаўрош, І.Я.Лепешаў, Ф.М.Янкоўскі; пад рэд. Ф.М.Янкоўскага. - Мінск: Нар. асвета, 1973. - 352 с.

5. Супрунчук, М.В. Правільная пастаноўка націску - паказальнік маўленчай культуры / М.В.Супрунчук // Беларус. мова і літ. - 2006. - №11. - С.15-19.

6. Янкоўскі Ф.М. Беларускае літаратурнае вымаўленне / Ф.М.Янкоўскі. - Мінск: Нар.асвета, 1976. - 95 с.

 

 

№2

Заданне 1. Замяніце выдзеленыя словазлучэнні аднаслоўнымі адпаведнікамі.

Максімальная колькасць балаў – 6.

 1) Сярод вялікіх вышынных будынкаў прытаілася гэта незвычайная дзіцячая пляцоўка.

2) Як жа прыемна было слухаць дзядзькаву жонку!

3) Незнаёмка падышла да іконы, перахрысцілася, потым стала на калені і горка заплакала.

4) “Сёлета няма ратунку ад гэтых майскіх жукоў”, – скардзілася баба Ганна суседцы.

5) Гаворачы пра сваю вёску, Мікіта Антонавіч станавіўся больш жвавым, рухавым, жыццярадасным.

6) Усё змоўкла… Толькі ціхі шум бэзу перашкаджае думаць.

 

Заданне 2. Прачытайце тэкст і растлумачце, у чым сутнасць захапленняў маладых  людзей, якія называюць сябе выдзеленымі ў тэксце словамі.

Максімальная колькасць балаў – 6.

“Велатрыялісты, джамперы, скейтбардысты, ролеры, графіцісты, бітбоксеры — абласное маладзёжнае свята “БелаРусь маладая” сабрала на цэнтральнай плошчы Салігорска больш за тысячу самых актыўных і крэатыўных маладых людзей з усёй Мінскай вобласці. Штогод мерапрыемства становіцца пляцоўкай для прэзентацыі цікавых і сучасных захапленняў моладзі, дэманстрацыі таго, як можна здорава і здарова бавіць вольны час. Дэлегацыі ад кожнага раёна вобласці прыязджаюць сюды, каб паказаць, чым жыве моладзь у іх рэгіёне”.

 

Заданне 3. Размяркуйце па слупках табліцы наступныя словы: бульбяны, дыспансер, садавіна, перавязь, мармур, прыяцель, ганьба, знахар, тытунь, туніка, пасланец, абразуміць, прэміраваць, генезіс, загрудкі, наспех, цэмент, жалюзі, закабаленне, металургія, блукаць, ракушка, трызненне, муляр.

 

Максімальная колькасць балаў – 6 (па 0,25 за кожнае слова).

Націск на 1 склад	Націск на 2 склад	Націск на 3 склад	Націск на 4 склад

 

Заданне 4. У тэксце ёсць шэсць слоў, якія не адпавядаюць арфаграфічным нормам беларускай літаратурнай мовы. Знайдзіце і запішыце іх правільна і ў той граматычнай форме, у якой гэтыя словы падаюцца ў сказах.

Максімальная колькасць балаў – 6.

 

Мы, беларусы, як і кожны народ, любім родную зямлю, сваю краіну, ганарымся ёю і лічам, што маем на гэта падставы.

Рознастайная і прыгожая ў нас прырода. Блакітнымі стужкамі ўюцца вялікія і малыя рэкі, сінеюць акаймаванныя лясістымі ўзгоркамі азёры, перашэптываюцца з ветрам стромкія бары, бярозавыя гаі і цяністыя дубровы, шырока расцілаюцца палеткі. Нават балоцістыя абшары палесся маюць нямала прыемнага для вока.

Шматвяковая, багатая падзеямі гісторыя ў нашага народа. Доўгі і складаны шлях праз многія гады барацьбы і пакут прайшоў наш народ, пакуль дабіўся волі і незалежнасці, атрымаў уласную дзяржаўнасць…

 

Заданне 5. Утварыце і запішыце новыя словы, што з’яўляюцца вытворнымі ад слова СТОЛ,  з адпаведным значэннем, якое прыводзіцца ў дужках. Вызначце спосаб словаўтварэння.

Максімальная колькасць балаў – 6.

1) Cтол - ___________ (кавалак палатна, якім засцілаюць стол).

2). Стол – __________(пачэснае месца перад сталом, багата прыбранае сядзенне для старэйшага ў родзе).

3). Стол – _________(галоўны горад дзяржавы).

4). Стол – _________(месца, куды можна зайсці, каб пад’есці).

5). Стол – _________(працэс прыёму ежы).

6). Стол – _________(месца вакол стала; святочнае частаванне).

 

Заданне 6. Вызначце, якой часцінай мовы з’яўляюцца выдзеленыя ў сказах словы. Адказ запішыце ў выглядзе спалучэння літар і лічбаў.

Максімальная колькасць балаў – 6.

А. Дзеці спецыяльна рабілі ўсё наперакор жаданню бацькоў.	1. часціца
Б. Насустрач беглі маленькія дзеці.	2. назоўнік
В. Роўна ў дзевяць сабраліся выступоўцы.	3. злучнік
Г. Раптоўна прагучала слова “раз”.	4. выклічнік
Д. Дзе ж мне дзецца, раз іншага выйсця няма.	5. прыназоўнік
Е. Раз яго па спіне!	6. лічэбнік
	7. прыслоўе

 

Заданне 7. Перад вамі ўрывак з вядомага верша Я. Купалы “Мая малітва”  ў перакладзе на рускую мову (аўтар перакладу Нона Рыбалка).  Паспрабуйце перакласці верш зноў на беларускую мову.

Максімальная колькасць балаў – 6 (0,5 б. за радок).

 

Я буду молиться и сердцем, и думами,
Я буду молиться поющей душой,
Чтоб чёрные доли с метелями шумными
Не смели беситься над нашей землёй.

Я буду молиться чудесному солнышку,
Зимой пусть согреет несчастных сирот.
Играя колосьями хлебного полюшка,
Пусть в тёмные избы лучи ниспошлёт.

Я буду молиться, чтоб тучи небесные,
Которые грозно играют судьбой,
Имели чуть-чуть сострадания к бедности -
ни града, ни грома не слали порой.

 

Заданне 8. Адрэдагуйце дэфармаваныя сказы. Запішыце тэкст, пастаўце знакі прыпынку, якіх не хапае.

Максімальная колькасць балаў – 6 (0,1 б. за слова і 2 б. за правільна пастаўленыя знакі прыпынку).

Кожны пакаленне заставацца ў спадчына той  што стварыць талент, працалюбства і настойлівасць ён бацькі і продкі што выяўляць нацыянальны аблічча  народ. Свой,  адметны спадчына ў наш народ. Стагоддзі нягледзячы на цяжкі гістарычны ўмова, на ліхалецце вайна ствараць беларусы народны мастацтва.

 

Заданне 9. “Рассяліце” паэтаў і пісьменнікаў па абласцях Беларусі (месца нараджэння).

Максімальная колькасць балаў – 6.

 

Максім Багдановіч, Міхась Стральцоў, Раіса Баравікова, Іван Шамякін, Алаіза Пашкевіч (Цётка), Адам Міцкевіч, Канстанцін Вераніцын, Ніл Гілевіч, Георгій Марчук, Міхась Зарэцкі, Максім Гарэцкі, Іван Мележ.

Брэсцкая:

Віцебская:

Гомельская:

Гродзенская:

Магілёўская:

Мінская:

Заданне 10. Запоўніце табліцу.

Максімальная колькасць балаў – 6.

 

Аўтар твора	Назва твора	Галоўныя героі твора	Жанр твора	У якім стагоддзі адбываецца дзеянне твора
Уладзімір Караткевіч	“Дзікае паляванне караля Стаха”		Аповесць
	“Маці”	Дарога, Маці, Камень		20
Канстанцін Вераніцын	“Тарас на Парнасе”	Тарас, Нептун, Амур
		Міхаська, жораў, мачыха	Апавяданне	20
Кузьма Чорны	“На пыльнай дарозе”			20
Кандрат Крапіва	“Хто смяецца апошнім”		Камедыя

 

 

№3

Заданне 1.Вызначце, якім (якімі) гукам (гукамі) аб’яднаны словы ў кожным радку. Запішыце яго (іх) у квадратных дужках.

Словы	Гукі
колас, зараз, схіліцца
сюрпрыз, юны, сузор’е
лёгка, аўкцыён, сёння
згіну, лезці, знясе
мядзведзь, дзеці, завадзь
дождж, дагаджаць, футбол
гузік, вакзал, цуглі

Заданне 2.Вучню было прапанавана заданне вызначыць марфемны склад слоў. Аднак у яго не ўсё атрымалася. Знайдзіце дапушчаныя памылкі і выпраўце іх.

Слова	Выпраўлены варыянт
падагравальнік
падабаронны
падазрона
паданне
падаванне
падакляраваць
падапечны

Заданне 3.Утварыце складаныя словы згодна з указанымі значэннямі. Прыдумайце і запішыце з імі словазлучэнні.

Складанае слова	Значэнне слова	Словазлучэнне
	агульны выгляд якой-небудзь мясцовасці, малюнкі прыроды
	прастора, якую можна ахапіць позіркам; аб’ём, шырыня ведаў, інтарэсаў
	які мае адносіны да здабычы, апрацоўкі рыбы, ракападобных, прыгатавання прадуктаў з іх
	які мае адносіны да рыбнага промыслу
	з тонкім ствалом (пра дрэвы)
	які мае тонкі ствол (пра зброю)

Заданне 4.Выраз «унесці сваю лепту»мае евангельскае паходжанне. Пісьмова адкажыце на наступныя пытанні.

Пытанне	Адказ
1. Якое значэнне мае выраз «унесці сваю лепту»?
2. Якім было першаснае значэнне слова «лепта» ў Старажытнай Грэцыі?
3. Што прынята называць «лептай удавіцы»?
4. Якая часціна мовы ўжыта ў сказе няправільна? Яны ўнеслі вялікую лепту ў нашу агульную справу.
5. Якімі словамі можна замяніць гэту няправільную часціну мовы?

Заданне 5. Знайдзіце ў сказах фразеалагізмы. Вызначце іх сінтаксічную ролю.

Сказ	Фразеалагізм	Сінтаксічная роля
Узор. Сам кату па пяту, а распараджаецца (К. Чорны).	кату па пяту	выказнік
Яны баяліся зараз высунуць нос куды-небудзь за сяло (А. Якімовіч).
І раней здаралася, што бацька і маці давалі мне кухталя (І. Навуменка).
«Здарова, раннія птушкі!» – яшчэ здалёк крыкнуў Лазавы (А. Васілевіч).
Гульня ў маўчанку зацягнулася на ўсе апошнія гады (Б. Стральцоў).
Само сабою зразумела, яго спаткалі тут пачэсна гаспадары з гасцьмі сумесна (Я. Колас).
А Вася, вядома, гарачая галава, спяшаўся (Л. Дайнека).

Заданне 6. Укажыце часцінамоўную прыналежнасць падкрэсленых слоў у сказах.

Сказ	Часціна мовы
Што там ні кажы, а лета чакаюць усе.
Андрэй даў бліскучы адказ на пытанне.
Сяброўкі Алена і Наталля дамовіліся сустрэцца ў раёне вакзала.
А хлопец сабе спіць ды спіць.
«Як я рады Вас бачыць, Сцяпан Аляксеевіч!» – усклікнуў Міхась.
Студэнтка здала экзамен на дзесяць.

Заданне 7. Замест слова нібы запішыце пяць розных сінанімічных слоў або канструкцый (без паўтору) так, каб сэнс сказаў не змяніўся. Расстаўце, дзе патрэбна, неабходныя знакі прыпынку.

Сказ	Прапанаваны варыянт
Кожны дзень езджу ў лес грыбы нібы з-пад зямлі вылазяць.
Андрэй Пятровіч гаварыў сурова нібы загадваў.
Разгневалася суседка нібы яе пакрыўдзілі.
Рамонкі і валошкі на лузе нібы віталіся з намі.
Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў нібы чужы.

Заданне 8. Дадзены пераклады на рускую мову зборнікаў Яўгеніі Янішчыц. Запішыце арыгінальныя (беларускамоўныя) назвы гэтых кніг.

Рускамоўная назва	Беларускамоўная назва
«Снежное сретение» (1970)
«День вечерний» (1974)
«На берегу плеча» (1980)
«Пора любви и жалости» (1983)
«В шуме житнего света» (стихотворения и поэмы) (1988)

Заданне 9.Вызначце беларускіх майстроў слова па ўказаных фактах. Устанавіце адпаведнасць паміж прыведзенай інфармацыяй і фотаздымкам. Улічыце, што некаторыя фотаздымкі могуць быць “лішнімі”.

Факт	Аўтар	Фотаздымак
Паводле слоў Л. Геніюш, ён – «казачны прынц»беларускай літаратуры; меў цудоўны почырк, выключную памяць; лепшы сябар – Пімен Панчанка.
Нарадзіўся пад знакам Стральца; любімая цацка ў дзяцінстве – Ванька-ўстанька; быў непаслухмяным вучнем; рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў адмаўляўся друкаваць яго першыя творы.
Майстар сюжэту, бо ён умеў вельмі добра «закруціць» і «раскруціць» сюжэты сваіх твораў так, каб чытач не адрываўся ад кнігі; пра жыццё і творчасць пісьменніка зняты фільмы «Пакуль ёсць сіла» і «Імгненні жыцця».
Валодаў некалькімі мовамі; падтрымліваў сяброўскія адносіны са Станіславам Манюшкам; пераклаў на беларускую мову «Пана Тадэвуша».
Яго любімы раман – «Тры мушкецёры»; быў вельмі строгім кінакрытыкам; В. Шукшын быў у захапленні ад яго кінасцэнарыя «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

 

                   

               1                               2                                3                           4

                                        

                               5                                 6                                7

Заданне 10.Па эмодзі (эмодзі – мова ідэаграм і смайлаў, якая прыйшла да нас з Японіі) адгадайце назву мастацкага твора, вызначце яго жанр. Назавіце аўтараў гэтых твораў.

1.  2.      

3.   4.

 

Эмодзі	Назва твора	Жанр твора	Аўтар
1
2
3
4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Даведкі

Заданні	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Балы	7	7	6	5	6	6	5	5	5	8	60

Заданне 1.Максімальны бал – 7 балаў (па 1 б. за кожны правільны адказ).

Словы	Гукі
колас, зараз, схіліцца	[а], [с]
сюрпрыз, юны, сузор’е	[у]
лёгка, аўкцыён, сёння	[о], [а]
згіну, лезці, знясе	–
мядзведзь, дзеці, завадзь	[ц’]
дождж, дагаджаць, футбол	[д]
гузік, вакзал, цуглі	[г’] (выбухны г)

Заданне 2.Максімальны бал – 7 балаў (па 1 б. за кожны абсалютна правільны варыянт).

Слова	Выпраўлены варыянт
падагравальнік	падагравальнік
падабаронны	падабаронны
падазрона	падазрона
паданне	паданне
падаванне	памылкі няма
падакляраваць	падакляраваць
падапечны	падапечны

Заданне 3.Максімальны бал – 6 балаў (па 0,5 б. за кожнае правільна напісанае слова, па 0,5 б. за правільна ўтворанае словазлучэнне).

Складанае слова	Значэнне слова	Словазлучэнне
краявід	агульны выгляд якой-небудзь мясцовасці, малюнкі прыроды	палескі краявід
кругагляд	прастора, якую можна ахапіць позіркам; аб’ём, шырыня ведаў, інтарэсаў	пашырыць кругагляд
рыбапрамысловы	які мае адносіны да здабычы, апрацоўкі рыбы, ракападобных, прыгатавання прадуктаў з іх	рыбапрамысловы камбінат (рыбапрамысловы раён)
рыбапромыславы	які мае адносіны да рыбнага промыслу	рыбапромыславы флот (рыбапромыславая арцель)
танкастволы	з тонкім ствалом (пра дрэвы)	танкастволы клён
танкаствольны	які мае тонкі ствол (пра зброю)	танкаствольнае ружжо

Заўвага. Вучні могуць запісаць іншыя словазлучэнні. Галоўнае, каб у словазлучэнні захавалася лексічнае значэнне ўтворанага складанага слова.

Заданне 4.Максімальны бал – 5 балаў (па 1 б. за кожны правільны адказ, за кожную граматычную, лексічную, арфаграфічную і інш. памылкі здымаецца па 0,1 б.).

Пытанне	Адказ
1. Якое значэнне мае выраз «унесці сваю лепту»?	Пасільны ўдзел у якой-небудзь справе. Сінонім: унесці свае пяць капеек  (1 бал)
2. Якім было першаснае значэнне слова «лепта» ў Старажытнай Грэцыі?	Дробная медная манета (1 бал).
3. Што прынята называць «лептай удавіцы»?	Сціплае ахвяраванне, зробленае шчыра, ад душы (1 бал). Звязана з евангельскім аповедам: бедная ўдава ахвяравала ў царкве дзве лепты, у той час як вяльможы дарылі храму каштоўныя дары. Але Богу дзве манеткі аказаліся даражэйшымі за ўсе асатнія багацці. З той пары самае сціплае ахвяраванне і называюць «лептай удавіцы».
4. Якая часціна мовы ўжыта ў сказе няправільна? Яны ўнеслі вялікую лепту ў нашу агульную справу.	Прыметнік вялікую (1 бал).
5. Якімі словамі можна замяніць гэту няправільную часціну мовы?	Можна замяніць словамі невялікую, сціплую, пасільную. (1 бал) Гэта звязана з абмежаваннем, якое накладвае першаснае значэнне слова «лепта».

Заданне 5. Максімальны бал – 6 балаў (па 0,5 б. за кожны правільны адказ).

Сказ	Фразеалагізм	Сінтаксічная роля
Яны баяліся зараз высунуць нос куды-небудзь за сяло (А. Якімовіч).	высунуць нос	дапаўненне
І раней здаралася, што бацька і маці давалі мне кухталя (І. Навуменка).	давалі кухталя	выказнік
«Здарова, раннія птушкі!» – яшчэ здалёк крыкнуў Лазавы (А. Васілевіч).	раннія птушкі	– (зваротак не з’яўляецца членам сказа)
Гульня ў маўчанку зацягнулася на ўсе апошнія гады (Б. Стральцоў).	гульня ў маўчанку	дзейнік
Само сабою зразумела, яго спаткалі тут пачэсна гаспадары з гасцьмі сумесна (Я. Колас).	само сабоюю зразумела	– (пабочны сказ не з’яўляецца членам сказа)
А Вася, вядома, гарачая галава, спяшаўся (Л.Дайнека).	гарачая галава	прыдатак (азначэнне)

Заданне 6. Максімальны бал – 6 балаў (па 1 б. за кожную правільна вызначаную часціну мовы).

 

Сказ	Часціна мовы
Што там ні кажы, а лета чакаюць усе.	часціца
Андрэй даў бліскучы адказ на пытанне.	прыметнік
Сяброўкі Алена і Наталля дамовіліся сустрэцца ў раёне вакзала.	прыназоўнік
А хлопец сабе спіць ды спіць.	часціца
«Як я рады Вас бачыць, Сцяпан Аляксеевіч!» – усклікнуў Міхась.	прыслоўе
Студэнтка здала экзамен на дзесяць.	назоўнік

Заданне 7. Максімальны бал – 5 балаў (па 0,5 б. за знакі прыпынку, па 0,5 б. за кожнае правільна замененае слова).

Сказ	Прапанаваны варыянт
Кожны дзень езджу ў лес грыбы нібы з-пад зямлі вылазяць.	Кожны дзень езджу ў лес: грыбы як з-пад зямлі вылазяць.
Андрэй Пятровіч гаварыў сурова нібы загадваў.	Андрэй Пятровіч гаварыў сурова, усё роўна як загадваў.
Разгневалася суседка нібы яе пакрыўдзілі.	Разгневалася суседка, быццам яе пакрыўдзілі.
Рамонкі і валошкі на лузе нібы віталіся з намі.	Рамонкі і валошкі на лузе як бы віталіся з намі.
Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў нібы чужы.	Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў, усё адно як чужы.

Заўвага. У вучняў могуць быць іншыя замены. Галоўнае, каб яны адпавядалі ўмове задання.

Заданне 8. Максімальны бал – 5 балаў (па 1 б. за кожны абсалютна правільна запоўнены радок, за кожную граматычную, лексічную, арфаграфічную і інш. памылкі здымаецца па 0,1 б.).

Рускамоўная назва	Беларускамоўная назва
«Снежное сретение» (1970)	«Снежныя  грамніцы»
«День вечерний» (1974)	«Дзень вечаровы»
«На берегу плеча» (1980)	«На беразе пляча»
«Пора любви и жалости» (1983)	«Пара любові і жалю»
«В шуме житнего света» (стихотворения и поэмы) (1988)	«У шуме жытняга святла» (вершы і паэмы)

Заданне 9. Максімальны бал – 5 балаў (па 0,5 б. за кожны правільны адказ).

Факт	Аўтар	Фотаздымак
Паводле слоў Л. Геніюш, ён – «казачны прынц»беларускай літаратуры; меў цудоўны почырк, выключную памяць; лепшы сябар – Пімен Панчанка.	Максім Танк (Яўген Скурко)	7
Нарадзіўся пад знакам Стральца; любімая цацка ў дзяцінстве – Ванька-ўстанька; быў непаслухмяным вучнем; рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў адмаўляўся друкаваць яго першыя творы.	Максім Багдановіч	2
Майстар сюжэту, бо ён умеў вельмі добра «закруціць» і «раскруціць» сюжэты сваіх твораў так, каб чытач не адрываўся ад кнігі; пра жыццё і творчасць пісьменніка зняты фільмы «Пакуль ёсць сіла» і «Імгненні жыцця».	Іван Шамякін	5
Валодаў некалькімі мовамі; падтрымліваў сяброўскія адносіны са Станіславам Манюшкам; пераклаў на беларускую мову «Пана Тадэвуша».	Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч	4
Яго любімы раман – «Тры мушкецёры»; быў вельмі строгім кінакрытыкам; В. Шукшын быў у захапленні ад яго кінасцэнарыя «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».	Уладзімір Караткевіч	1

Заданне 10.Максімальны бал – 8 балаў (па 1 б. за кожную правільна вызначаную назву твора, па 0,5 б. за кожны правільна вызначаны жанр твора і аўтара).

Эмодзі	Назва твора	Жанр твора	Аўтар
1	«Дуб-дзядуля»	апавяданне	Ядвігін Ш. (А. Лявіцкі)
2	«Песня пра зубра»	паэма	М. Гусоўскі
3	«Раманс» («Зорка Венера»)	верш	М. Багдановіч
4	«Губаты»	апавяданне	Г. Далідовіч

 

 

 

 

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Бардовіч, А. М. Школьны марфемны слоўнік беларускай мовы /       А. М. Бардовіч, Л. С. Мормыш, Л. М. Шакун. – Мінск : Аверсэв, 2005. – 496 с.
2. Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 9 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання / пад рэд. В. У. Праскаловіч, В. П. Рагойшы. – Мінск : Нацыянальны інстытут адукацыі, 2019.
3. Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 10 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання  ( з электронным дадаткам для павышанага ўзроўню) / пад рэд. А. П. Бязлепкінай-Чарнякевіч, І. Д. Воюш. – Мінск : Нацыянальны інстытут адукацыі, 2020.
4. Беларускі арфаграфічны слоўнік / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы ; уклад. Л. П. Кунцэвіч, І. У. Кандраценя ; пад рэд. А. А. Лукашанца. – Мінск : Беларус. навука, 2009. – 384 с.
5. Беларускі правапіс : дапам. / Л. І. Бурак [і інш.] ; пад агул. рэд. Д. В. Дзятко. – Мінск : ТэтраСістэмс, 2012. – 224 с.
6. Грабчыкаў, С. М. Слоўнік паронімаў беларускай мовы / С. М. Грабчыкаў. – Мінск : Нар. асвета, 1994. – 478 с.
7. Клундук, С. С. Беларуская мова : усе складаныя тэмы / С. С. Клундук, Н. Р. Якубук. – Мінск : Аверсэв, 2015. – 128 с.
8. Кулеш, Г. І. Рэпетытар па беларускай мове : Лексікалогія. Фразеалогія. Словаўтварэнне. Тэкст : для падрыхтоўкі для цэнтралізаванага тэсціравання / Г. і. Кулеш, Г. К. Ціванова. – Мінск : Аверсэв, 2012. – 111 с.
9. Лепешаў, І. Я. Слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2008. – Т. 1. – 672 с. ; Т. 2. – 704 с.
10. Лепешаў, І. Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2004. – 448 с.
11. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / пад. рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. – Мінск : БелЭн, 1996. – 784 с.
12. Біблейскія фразеалагізмы, іх значэнне і паходжанне [Электронны рэсурс]  https://be.birmiss.com/біблейскія-фразеалагізмы-іх/

 

Заданне 1.Вызначце, якім (якімі) гукам (гукамі) аб’яднаны словы ў кожным радку. Запішыце яго (іх) у квадратных дужках.

Словы	Гукі
колас, зараз, схіліцца
сюрпрыз, юны, сузор’е
лёгка, аўкцыён, сёння
згіну, лезці, знясе
мядзведзь, дзеці, завадзь
дождж, дагаджаць, футбол
гузік, вакзал, цуглі

Заданне 2.Вучню было прапанавана заданне вызначыць марфемны склад слоў. Аднак у яго не ўсё атрымалася. Знайдзіце дапушчаныя памылкі і выпраўце іх.

Слова	Выпраўлены варыянт
падагравальнік
падабаронны
падазрона
паданне
падаванне
падакляраваць
падапечны

Заданне 3.Утварыце складаныя словы згодна з указанымі значэннямі. Прыдумайце і запішыце з імі словазлучэнні.

Складанае слова	Значэнне слова	Словазлучэнне
	агульны выгляд якой-небудзь мясцовасці, малюнкі прыроды
	прастора, якую можна ахапіць позіркам; аб’ём, шырыня ведаў, інтарэсаў
	які мае адносіны да здабычы, апрацоўкі рыбы, ракападобных, прыгатавання прадуктаў з іх
	які мае адносіны да рыбнага промыслу
	з тонкім ствалом (пра дрэвы)
	які мае тонкі ствол (пра зброю)

Заданне 4.Выраз «унесці сваю лепту»мае евангельскае паходжанне. Пісьмова адкажыце на наступныя пытанні.

Пытанне	Адказ
1. Якое значэнне мае выраз «унесці сваю лепту»?
2. Якім было першаснае значэнне слова «лепта» ў Старажытнай Грэцыі?
3. Што прынята называць «лептай удавіцы»?
4. Якая часціна мовы ўжыта ў сказе няправільна? Яны ўнеслі вялікую лепту ў нашу агульную справу.
5. Якімі словамі можна замяніць гэту няправільную часціну мовы?

Заданне 5. Знайдзіце ў сказах фразеалагізмы. Вызначце іх сінтаксічную ролю.

Сказ	Фразеалагізм	Сінтаксічная роля
Узор. Сам кату па пяту, а распараджаецца (К. Чорны).	кату па пяту	выказнік
Яны баяліся зараз высунуць нос куды-небудзь за сяло (А. Якімовіч).
І раней здаралася, што бацька і маці давалі мне кухталя (І. Навуменка).
«Здарова, раннія птушкі!» – яшчэ здалёк крыкнуў Лазавы (А. Васілевіч).
Гульня ў маўчанку зацягнулася на ўсе апошнія гады (Б. Стральцоў).
Само сабою зразумела, яго спаткалі тут пачэсна гаспадары з гасцьмі сумесна (Я. Колас).
А Вася, вядома, гарачая галава, спяшаўся (Л. Дайнека).

Заданне 6. Укажыце часцінамоўную прыналежнасць падкрэсленых слоў у сказах.

Сказ	Часціна мовы
Што там ні кажы, а лета чакаюць усе.
Андрэй даў бліскучы адказ на пытанне.
Сяброўкі Алена і Наталля дамовіліся сустрэцца ў раёне вакзала.
А хлопец сабе спіць ды спіць.
«Як я рады Вас бачыць, Сцяпан Аляксеевіч!» – усклікнуў Міхась.
Студэнтка здала экзамен на дзесяць.

Заданне 7. Замест слова нібы запішыце пяць розных сінанімічных слоў або канструкцый (без паўтору) так, каб сэнс сказаў не змяніўся. Расстаўце, дзе патрэбна, неабходныя знакі прыпынку.

Сказ	Прапанаваны варыянт
Кожны дзень езджу ў лес грыбы нібы з-пад зямлі вылазяць.
Андрэй Пятровіч гаварыў сурова нібы загадваў.
Разгневалася суседка нібы яе пакрыўдзілі.
Рамонкі і валошкі на лузе нібы віталіся з намі.
Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў нібы чужы.

Заданне 8. Дадзены пераклады на рускую мову зборнікаў Яўгеніі Янішчыц. Запішыце арыгінальныя (беларускамоўныя) назвы гэтых кніг.

Рускамоўная назва	Беларускамоўная назва
«Снежное сретение» (1970)
«День вечерний» (1974)
«На берегу плеча» (1980)
«Пора любви и жалости» (1983)
«В шуме житнего света» (стихотворения и поэмы) (1988)

Заданне 9.Вызначце беларускіх майстроў слова па ўказаных фактах. Устанавіце адпаведнасць паміж прыведзенай інфармацыяй і фотаздымкам. Улічыце, што некаторыя фотаздымкі могуць быць “лішнімі”.

Факт	Аўтар	Фотаздымак
Паводле слоў Л. Геніюш, ён – «казачны прынц»беларускай літаратуры; меў цудоўны почырк, выключную памяць; лепшы сябар – Пімен Панчанка.
Нарадзіўся пад знакам Стральца; любімая цацка ў дзяцінстве – Ванька-ўстанька; быў непаслухмяным вучнем; рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў адмаўляўся друкаваць яго першыя творы.
Майстар сюжэту, бо ён умеў вельмі добра «закруціць» і «раскруціць» сюжэты сваіх твораў так, каб чытач не адрываўся ад кнігі; пра жыццё і творчасць пісьменніка зняты фільмы «Пакуль ёсць сіла» і «Імгненні жыцця».
Валодаў некалькімі мовамі; падтрымліваў сяброўскія адносіны са Станіславам Манюшкам; пераклаў на беларускую мову «Пана Тадэвуша».
Яго любімы раман – «Тры мушкецёры»; быў вельмі строгім кінакрытыкам; В. Шукшын быў у захапленні ад яго кінасцэнарыя «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

 

                   

               1                               2                                3                           4

                                        

                               5                                 6                                7

Заданне 10.Па эмодзі (эмодзі – мова ідэаграм і смайлаў, якая прыйшла да нас з Японіі) адгадайце назву мастацкага твора, вызначце яго жанр. Назавіце аўтараў гэтых твораў.

1.  2.      

3.   4.

 

Эмодзі	Назва твора	Жанр твора	Аўтар
1
2
3
4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Даведкі

Заданні	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Балы	7	7	6	5	6	6	5	5	5	8	60

Заданне 1.Максімальны бал – 7 балаў (па 1 б. за кожны правільны адказ).

Словы	Гукі
колас, зараз, схіліцца	[а], [с]
сюрпрыз, юны, сузор’е	[у]
лёгка, аўкцыён, сёння	[о], [а]
згіну, лезці, знясе	–
мядзведзь, дзеці, завадзь	[ц’]
дождж, дагаджаць, футбол	[д]
гузік, вакзал, цуглі	[г’] (выбухны г)

Заданне 2.Максімальны бал – 7 балаў (па 1 б. за кожны абсалютна правільны варыянт).

Слова	Выпраўлены варыянт
падагравальнік	падагравальнік
падабаронны	падабаронны
падазрона	падазрона
паданне	паданне
падаванне	памылкі няма
падакляраваць	падакляраваць
падапечны	падапечны

Заданне 3.Максімальны бал – 6 балаў (па 0,5 б. за кожнае правільна напісанае слова, па 0,5 б. за правільна ўтворанае словазлучэнне).

Складанае слова	Значэнне слова	Словазлучэнне
краявід	агульны выгляд якой-небудзь мясцовасці, малюнкі прыроды	палескі краявід
кругагляд	прастора, якую можна ахапіць позіркам; аб’ём, шырыня ведаў, інтарэсаў	пашырыць кругагляд
рыбапрамысловы	які мае адносіны да здабычы, апрацоўкі рыбы, ракападобных, прыгатавання прадуктаў з іх	рыбапрамысловы камбінат (рыбапрамысловы раён)
рыбапромыславы	які мае адносіны да рыбнага промыслу	рыбапромыславы флот (рыбапромыславая арцель)
танкастволы	з тонкім ствалом (пра дрэвы)	танкастволы клён
танкаствольны	які мае тонкі ствол (пра зброю)	танкаствольнае ружжо

Заўвага. Вучні могуць запісаць іншыя словазлучэнні. Галоўнае, каб у словазлучэнні захавалася лексічнае значэнне ўтворанага складанага слова.

Заданне 4.Максімальны бал – 5 балаў (па 1 б. за кожны правільны адказ, за кожную граматычную, лексічную, арфаграфічную і інш. памылкі здымаецца па 0,1 б.).

Пытанне	Адказ
1. Якое значэнне мае выраз «унесці сваю лепту»?	Пасільны ўдзел у якой-небудзь справе. Сінонім: унесці свае пяць капеек  (1 бал)
2. Якім было першаснае значэнне слова «лепта» ў Старажытнай Грэцыі?	Дробная медная манета (1 бал).
3. Што прынята называць «лептай удавіцы»?	Сціплае ахвяраванне, зробленае шчыра, ад душы (1 бал). Звязана з евангельскім аповедам: бедная ўдава ахвяравала ў царкве дзве лепты, у той час як вяльможы дарылі храму каштоўныя дары. Але Богу дзве манеткі аказаліся даражэйшымі за ўсе асатнія багацці. З той пары самае сціплае ахвяраванне і называюць «лептай удавіцы».
4. Якая часціна мовы ўжыта ў сказе няправільна? Яны ўнеслі вялікую лепту ў нашу агульную справу.	Прыметнік вялікую (1 бал).
5. Якімі словамі можна замяніць гэту няправільную часціну мовы?	Можна замяніць словамі невялікую, сціплую, пасільную. (1 бал) Гэта звязана з абмежаваннем, якое накладвае першаснае значэнне слова «лепта».

Заданне 5. Максімальны бал – 6 балаў (па 0,5 б. за кожны правільны адказ).

Сказ	Фразеалагізм	Сінтаксічная роля
Яны баяліся зараз высунуць нос куды-небудзь за сяло (А. Якімовіч).	высунуць нос	дапаўненне
І раней здаралася, што бацька і маці давалі мне кухталя (І. Навуменка).	давалі кухталя	выказнік
«Здарова, раннія птушкі!» – яшчэ здалёк крыкнуў Лазавы (А. Васілевіч).	раннія птушкі	– (зваротак не з’яўляецца членам сказа)
Гульня ў маўчанку зацягнулася на ўсе апошнія гады (Б. Стральцоў).	гульня ў маўчанку	дзейнік
Само сабою зразумела, яго спаткалі тут пачэсна гаспадары з гасцьмі сумесна (Я. Колас).	само сабоюю зразумела	– (пабочны сказ не з’яўляецца членам сказа)
А Вася, вядома, гарачая галава, спяшаўся (Л.Дайнека).	гарачая галава	прыдатак (азначэнне)

Заданне 6. Максімальны бал – 6 балаў (па 1 б. за кожную правільна вызначаную часціну мовы).

 

Сказ	Часціна мовы
Што там ні кажы, а лета чакаюць усе.	часціца
Андрэй даў бліскучы адказ на пытанне.	прыметнік
Сяброўкі Алена і Наталля дамовіліся сустрэцца ў раёне вакзала.	прыназоўнік
А хлопец сабе спіць ды спіць.	часціца
«Як я рады Вас бачыць, Сцяпан Аляксеевіч!» – усклікнуў Міхась.	прыслоўе
Студэнтка здала экзамен на дзесяць.	назоўнік

Заданне 7. Максімальны бал – 5 балаў (па 0,5 б. за знакі прыпынку, па 0,5 б. за кожнае правільна замененае слова).

Сказ	Прапанаваны варыянт
Кожны дзень езджу ў лес грыбы нібы з-пад зямлі вылазяць.	Кожны дзень езджу ў лес: грыбы як з-пад зямлі вылазяць.
Андрэй Пятровіч гаварыў сурова нібы загадваў.	Андрэй Пятровіч гаварыў сурова, усё роўна як загадваў.
Разгневалася суседка нібы яе пакрыўдзілі.	Разгневалася суседка, быццам яе пакрыўдзілі.
Рамонкі і валошкі на лузе нібы віталіся з намі.	Рамонкі і валошкі на лузе як бы віталіся з намі.
Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў нібы чужы.	Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў, усё адно як чужы.

Заўвага. У вучняў могуць быць іншыя замены. Галоўнае, каб яны адпавядалі ўмове задання.

Заданне 8. Максімальны бал – 5 балаў (па 1 б. за кожны абсалютна правільна запоўнены радок, за кожную граматычную, лексічную, арфаграфічную і інш. памылкі здымаецца па 0,1 б.).

Рускамоўная назва	Беларускамоўная назва
«Снежное сретение» (1970)	«Снежныя  грамніцы»
«День вечерний» (1974)	«Дзень вечаровы»
«На берегу плеча» (1980)	«На беразе пляча»
«Пора любви и жалости» (1983)	«Пара любові і жалю»
«В шуме житнего света» (стихотворения и поэмы) (1988)	«У шуме жытняга святла» (вершы і паэмы)

Заданне 9. Максімальны бал – 5 балаў (па 0,5 б. за кожны правільны адказ).

Факт	Аўтар	Фотаздымак
Паводле слоў Л. Геніюш, ён – «казачны прынц»беларускай літаратуры; меў цудоўны почырк, выключную памяць; лепшы сябар – Пімен Панчанка.	Максім Танк (Яўген Скурко)	7
Нарадзіўся пад знакам Стральца; любімая цацка ў дзяцінстве – Ванька-ўстанька; быў непаслухмяным вучнем; рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў адмаўляўся друкаваць яго першыя творы.	Максім Багдановіч	2
Майстар сюжэту, бо ён умеў вельмі добра «закруціць» і «раскруціць» сюжэты сваіх твораў так, каб чытач не адрываўся ад кнігі; пра жыццё і творчасць пісьменніка зняты фільмы «Пакуль ёсць сіла» і «Імгненні жыцця».	Іван Шамякін	5
Валодаў некалькімі мовамі; падтрымліваў сяброўскія адносіны са Станіславам Манюшкам; пераклаў на беларускую мову «Пана Тадэвуша».	Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч	4
Яго любімы раман – «Тры мушкецёры»; быў вельмі строгім кінакрытыкам; В. Шукшын быў у захапленні ад яго кінасцэнарыя «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».	Уладзімір Караткевіч	1

Заданне 10.Максімальны бал – 8 балаў (па 1 б. за кожную правільна вызначаную назву твора, па 0,5 б. за кожны правільна вызначаны жанр твора і аўтара).

Эмодзі	Назва твора	Жанр твора	Аўтар
1	«Дуб-дзядуля»	апавяданне	Ядвігін Ш. (А. Лявіцкі)
2	«Песня пра зубра»	паэма	М. Гусоўскі
3	«Раманс» («Зорка Венера»)	верш	М. Багдановіч
4	«Губаты»	апавяданне	Г. Далідовіч

 

 

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Бардовіч, А. М. Школьны марфемны слоўнік беларускай мовы /       А. М. Бардовіч, Л. С. Мормыш, Л. М. Шакун. – Мінск : Аверсэв, 2005. – 496 с.
2. Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 9 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання / пад рэд. В. У. Праскаловіч, В. П. Рагойшы. – Мінск : Нацыянальны інстытут адукацыі, 2019.
3. Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 10 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання  ( з электронным дадаткам для павышанага ўзроўню) / пад рэд. А. П. Бязлепкінай-Чарнякевіч, І. Д. Воюш. – Мінск : Нацыянальны інстытут адукацыі, 2020.
4. Беларускі арфаграфічны слоўнік / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы ; уклад. Л. П. Кунцэвіч, І. У. Кандраценя ; пад рэд. А. А. Лукашанца. – Мінск : Беларус. навука, 2009. – 384 с.
5. Беларускі правапіс : дапам. / Л. І. Бурак [і інш.] ; пад агул. рэд. Д. В. Дзятко. – Мінск : ТэтраСістэмс, 2012. – 224 с.
6. Грабчыкаў, С. М. Слоўнік паронімаў беларускай мовы / С. М. Грабчыкаў. – Мінск : Нар. асвета, 1994. – 478 с.
7. Клундук, С. С. Беларуская мова : усе складаныя тэмы / С. С. Клундук, Н. Р. Якубук. – Мінск : Аверсэв, 2015. – 128 с.
8. Кулеш, Г. І. Рэпетытар па беларускай мове : Лексікалогія. Фразеалогія. Словаўтварэнне. Тэкст : для падрыхтоўкі для цэнтралізаванага тэсціравання / Г. і. Кулеш, Г. К. Ціванова. – Мінск : Аверсэв, 2012. – 111 с.
9. Лепешаў, І. Я. Слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2008. – Т. 1. – 672 с. ; Т. 2. – 704 с.
10. Лепешаў, І. Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2004. – 448 с.
11. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / пад. рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. – Мінск : БелЭн, 1996. – 784 с.
12. Біблейскія фразеалагізмы, іх значэнне і паходжанне [Электронны рэсурс]  https://be.birmiss.com/біблейскія-фразеалагізмы-іх/

 

 

Заданні для самастойнага рашэння з адказамі

КОМПЛЕКСНЫЯ   РАБОТЫ ПА БЕЛАРУСКАЙ МОВЕ І ЛІТАРАТУРЫ

№1

№ задання	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Максімальны бал	9	8	5	8	7	5	4	6	3	5	60
Набраны бал

 

 Заданне 1. ... Вучоныя адзначаюць, што ў сувязі з разнастайнымі моўнымі кантактамі і шматкультурнасцю, вядомай Беларусі здаўна, беларуская мова налічвае мноства слоў іншамоўнага паходжання. Самымі старажытнымі ў нашай мове паводле паходжання з'яўляюцца запазычанні з лацінскай, грэчаскай, татарскай, нямецкай моў. Запоўніце табліцу, размеркаваўшы словы шлагбаум, каляндар,  школа, дыск, секунда, шпіён, алмаз. бутэрброд, гарбуз  па адпаведных групах запазычанай лексікі.

Запазычанні з лацінскай мовы	Запазычанні з нямецкай мовы	Запазычанні з грэчаскай мовы	Запазычанні з татарскай мовы

Максімальная колькасць балаў  - 9 ( 1 бал - за кожны правільны адказ)

Заданне 2. Ф.М.Янкоўскі падкрэсліваў, што "ўменне правільна ставіць націск у слове - вельмі істотны элемент культуры вуснай мовы. Памылкі ў пастаноўцы націску ўскладняюць і абцяжарваюць успрыняцце паведамлення". Пастаўце націскі ў словах і суаднясіце іх з пададзеным значэннем.  Словы для аналізу: ступа, радзіць, раіцца, любы.

 

Слова	Значэнне
	Блізкі, дарагі чалавек, дом
	Кожны чалавек, любы (на выбар) дом
	Драўляная або металічная пасудзіна, у якой таўкуць што-небудзь таўкачом
	Тэмп руху пры хадзьбе, яздзе на кані
	Раіцца, меркаваць
	Даваць ураджай
	Прасіць парады
	Утвараць новы рой

Максімальная колькасць балаў — 8 (па 0,5 бала - за кожны правільна пастаўлены націск і вызначанае значэнне слова)

Заданне 3.  Аднавіце прапушчаныя кампаненты фразеалагізмаў паводле сфармуляваных значэнняў.

Фразеалагізм	Значэнне	Прапушчаны кампанент
Галава ...	"хто-небудзь супакоіўся, перастаў гарачыцца"
Галава  ..... шукае	"хто-небудзь сваімі паводзінамі напрошваецца на непрыемнасці"
Галава  ...	"хто-небудзь разумны, кемлівы, знаходлівы"
...  галавы ...	"пра таго, хто вельмі ганарыцца"
... з галавы ...	"ісці (хадзіць) вельмі роўна, стройна"

Максімальная колькасць балаў — 5 (1 бал - за кожны правільна вызначаны кампанент фразеалагізма)

Заданне 4.  Аднавіце зашыфраваныя прыказкі і прымаўкі, растлумачце  значэнне ўстойлівых павучальных выслоўяў.

1) Зжыццірамяствомудружыцьжыццітужыцьне.  

2) Аржанаясамакашахваліцьсябе.

3) Жывівеквучысявек

4) Грашыманерозумузаменішне

№	Прыказка	Значэнне	№	Прымаўка	Значэнне

Максімальная колькасць балаў - 8 (1 бал - за кожную адноўленую прыказку і прымаўку, 1 бал - за тлумачэнне)

Заданне 5.  Падкрэсліце словы, утвораныя бяссуфіксным спосабам.

Буквар, прыгон, бездарожжа, бязвоблачны, разбег, незлічоны, суддзя, шасцісоты, дзевяноста, глуш, выбары, небяспека, бязрыб'е, заечы, байкапісец, збожжанарыхтоўчы, мазь.

Зрабіце словаўтваральную парадыгму слоў: небеспамылковы, падваенне.

_________________________________________________________________________________________________________________________________________

Максімальная колькасць балаў – 7 (0,5 бала - за кожнае вызначанае слова, па 1 -балу за правільна запісаную парадыгму)

Заданне 6. Адзначце нумары прыкладаў з граматычнымі памылкамі і запішыце выпраўленыя варыянты.

1) Дзвюмастамі трыццаццю двума вучнямі

2) Двухсот сарака дзвюх тон

3) Пяцьдзясят тры новыя сталы

4) Дзве цэлыя і тры дзясятыя плошчы

5) У паўтара талерках

6) Дваццаць тры кілаграма

7) Дваццаці аднаго кілаграма

8) Спазніліся абодва - брат і сястра.

9) Пяць і дзве дзясятых гектара

10) Паўтара года

№ прыклада	Выпраўлены варыянт

Максімальная колькасць балаў – 5 (1 бал - за кожны правільна выпраўлены варыянт)

Заданне 7.  Запоўніце тэматычную табліцу тэрмінаў па раздзеле "Сінтаксіс" ( у клетачках табліцы трэба запісаць тэрмін на адпаведную літару алфавіта. Заўвага: не на ўсе літары алфавіта можа быць тэрмін. Будзьце ўважлівымі.)

А	Б	В	Г
Д	Е(Ё)	Ж	З
І	К	Л	М
Н	О	П	Р
С	Т	У	Ф
Ч	Ц	Ч	Ш
Э	Ю	Я
Эліптычны сказ

Максімальная колькасць балаў – 4 (0,2 бала - за кожны правільна вызначаны тэрмін)

Заданне 8. Пастаўце ў сказах патрэбныя знакі прыпынку. Вызначце і запішыце ў дужках колькасць сэнсава-граматычных частак у кожным з іх.

1) Калі стаіш каля сцен гродзенскай Каложы полацкай Сафіі глядзіш на слуцкі пояс або гравюры Вашчанкі гартаеш скарынаўскія першадрукі або зборнікі Багушэвіча учытваешся ў паэзію Купалы або Багдановіча заўсёды апрача здзіўлення іх прыгажосцю і значнасцю цябе ахоплівае неадольная цікавасць а якімі былі яны гэтыя людзі чыімі рукамі ствараліся такія скарбы пісалася разумнае добрае вечнае? (А.Мальдзіс). _______

2) Мы кажам нішто не забыта хто ў славе загінуў успомнім...(Е.Л.). _______

3) Гэты ясны дзень і гэтыя краявіды поўныя паэзіі і гэтыя весткі аб новым месцы сабраныя ў дарозе - усё гэта памацняла той добры настрой з якім пад'язджаў Лабановіч да Пінска (К-с). _______

4) У паветры чулася яшчэ начная ціхасць што прыглушвала галасы і гукі толькі галкі на голых дрэвах сквера дзёрлі горла нібы стараючыся перакрычаць адна адну (І.М.). _______

5) І неспадзявана адбылося незвычайнае ціхая нявідная у жнівеньскім росквіце рабіна заружавела зазырчэла яркім  кідкім хараством гарачым полымем агністых гронак (І.М.). _______

Максімальная колькасць балаў – 6 (1 бал - за правільна пастаўленыя знакі прыпынку, 0,2 - бала за вызначаную колькасць сэнсава-граматычных частак у сказ).

Заданне 9. Адзначце, якія кнігі ў старажытнасці называліся "книги ратушные"?  

1) зборнікі юрыдычных дакументаў;

2) метрычныя кнігі;

3) кнігі запісаў, звязаных з гарадскім самакіраваннем;

4) зборнікі дакументаў аб уладанні маёмасцю;

5) судовыя кнігі, у якія ўносіліся звесткі пра крадзяжы.

Максімальная колькасць балаў – 3 балы.

 Заданне 10. Творчасць гэтага паэта, 120-годдзе якога адзначалася ў 2020 г., аказала плённы ўплыў на развіццё беларускай літаратуры, у першую чаргу паэзіі. Знайдзіце сэнсавую сувязь паміж фотаздымкамі і адгадайце аўтара і назву яго вядомага твора.

?
1900-1976 120-годдзе паэта шырока адзначалася ў 2020 годдзе	г. ПАСТАВЫ	Стваральнік беларускай школы мастацкага перакладу. Пераклаў на беларускую мову 154 санеты Уільяма Шэкспіра

 

Аўтар
Твор

Максімальная колькасць балаў - 5 балаў

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ДАВЕДКА

 

№ задання	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Максімальны бал	9	8	5	8	7	5	4	6	3	5	60
Набраны бал

 

 Заданне 1.  

Запазычанні з лацінскай мовы	Запазычанні з нямецкай мовы	Запазычанні з грэчаскай мовы	Запазычанні з татарскай мовы
каляндар секунда	шлагбаум шпіён бутэрброд	школа дыск	алмаз гарбуз

Максімальная колькасць балаў – 9 (1 бал - за кожнае правільна вызначанае слова)

Заданне 2. 

Слова	Значэнне
любы	Блізкі, дарагі чалавек, дом
любы	Кожны чалавек, любы (на выбар) дом
ступа	Драўляная або металічная пасудзіна, у якой таўкуць што-небудзь таўкачом
ступа	Тэмп руху пры  хадзьбе, яздзе на кані
радзіць	Раіцца, меркаваць
радзіць	Даваць ураджай
раіцца	Прасіць парады
раіцца	Утвараць новы рой

Максімальная колькасць балаў – 8 (па 0,5 бала - за кожны правільна пастаўлены націск і вызначанае значэнне слова)

Заданне 3.

Фразеалагізм	Значэнне	Прапушчаны кампанент
Галава ...	"хто-небудзь супакоіўся, перастаў гарачыцца"	астыла
Галава  ..... шукае	"хто-небудзь сваімі паводзінамі напрошваецца на непрыемнасці"	гуза
Галава  ...	"хто-небудзь разумны,кемлівы, знаходлівы"	Варыць
...  галавы ...	"пра таго, хто вельмі ганарыцца"	Шастом ... не дастаць
... з галавы ...	"ісці(хадзіць)вельмі роўна, стройна"	Яечка ... не скоціцца

Максімальная колькасць балаў — 5 (1 бал - за кожны правільна вызначаны кампанент фразеалагізма)

Заданне 4.

№	Прыказка	Значэнне	№	Прымаўка	Значэнне
1	З рамяством дружыць - у жыцці не тужыць	калі маеш прафесію, занятак, то і сумаваць не прыйдзецца, бо праца прыносіць дабрабыт	3	Век жыві, век вучыся	чым больш жывём, тым больш вопыту набіраемся
2	Аржаная каша сама сябе хваліць	гаворыцца з насмешкай пра таго, хто сам сябе хваліць	4	Розуму грашыма не заменіш	здольнасць чалавека лагічна і творча мысліць, чалавек вялікага розуму

Максімальная колькасць балаў – 8 (1 бал за кожную адноўленую прыказку і прымаўку; 1 бал - за тлумачэнне)

Заданне 5.

Буквар, прыгон, бездарожжа, бязвоблачны, разбег, незлічоны, суддзя, шасцісоты, дзевяноста, глуш, выбары, небяспека, бязрыб'е, заечы, байкапісец, збожжанарыхтоўчы, мазь, восьмы.

Падваенне ← падвоіць ←падвоены←двое←два.

Небеспамылковы←беспамылковы←памылковы←памыліцца←памылка. 

Максімальная колькасць балаў – 7 (0,5 бала за кожнае вызначанае слова, па 1 балу - за правільна запісаную парадыгму)

Заданне 6.

№ прыклада	Выпраўлены варыянт
1	Двумастамі трыццаццю двума вучнямі
5	У паўтары талерках
6	Дваццаць тры кілаграмы
8	Спазніліся абое - брат і сястра
9	Пяць і дзве дзясятыя гектара

Максімальная колькасць балаў – 5 (1 бал - за кожны правільна выпраўлены варыянт)

Заданне 7.   

А	Б	В	Г
аднасастаўны сказ	Безасабовы сказ	Выказнік	Галоўныя члены сказа
Д	Е(Ё)	Ж	З
Двухсастаўны сказ			Зваротак
І	К	Л	М
Інфінітыўны  сказ	клічны сказ	Лагічны  націск	Меры  і ступені(частка)
Н	О	П	Р
Назыўны  сказ		Пабочныя  словы	Развіты  сказ
С	Т	У	Ф
Словазлучэнне	Тэкст	Устаўныя  канструкцыі	Функцыі  сказа
Ч	Ц	Ч	Ш
частка сказа	цэласнасць  тэксту	Чужая  мова
Э	Ю	Я
Эліптычны  сказ

Максімальная колькасць балаў – 4 (0,2 бала за кожны правільна вызначаны тэрмін)

Заданне 8.

1) Калі стаіш каля сцен гродзенскай Каложы, полацкай Сафіі, глядзіш на слуцкі пояс або гравюры Вашчанкі, гартаеш скарынаўскія першадрукі або зборнікі Багушэвіча, учытваешся ў паэзію Купалы або Багдановіча, заўсёды, апрача здзіўлення іх прыгажосцю і значнасцю, цябе ахоплівае неадольная цікавасць: а якімі былі яны, гэтыя людзі, чыімі рукамі ствараліся такія скарбы, пісалася разумнае, добрае, вечнае? (А.Мальдзіс). (5)

2) Мы кажам: нішто не забыта, хто ў славе загінуў, успомнім...(Е.Л.). (4)

3) Гэты ясны дзень і гэтыя краявіды, поўныя паэзіі, і гэтыя весткі аб новым месцы, сабраныя ў дарозе, - усё гэта памацняла той добры настрой, з якім пад'язджаў Лабановіч да Пінска (К-с). (2)

4) У паветры чулася яшчэ начная ціхасць, што прыглушвала галасы і гукі; толькі галкі на голых дрэвах сквера дзёрлі горла, нібы стараючыся перакрычаць адна адну (І.М.). (3)

5) І неспадзявана адбылося незвычайнае: ціхая, нявідная, у жнівеньскім росквіце рабіна заружавела, зазырчэла яркім, кідкім хараством, гарачым полымем агністых гронак (І.М.). (2)

Максімальная колькасць балаў – 6 (1 бал - за правільна пастаўленыя знакі прыпынку, 0,2 бала -  за вызначаную колькасць сэнсава-граматычных частак у сказ).

Заданне 9.  

Варыянт адказу -  3 (кнігі запісаў, звязаных з гарадскім самакіраваннем)

Максімальная колькасць балаў – 3 балы.

Заданне 10.  

Аўтар:  Уладзімір Дубоўка (2,5 бала)

Твор: "О Беларусь, мая шыпшына!" (2,5 бала)

Максімальная колькасць балаў - 5 балаў.

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі: Закон Рэсп.Беларусь, 23 ліп.2008г., № 430-3//Нацыянальны рэестр прававых актаў Рэспублікі Беларусь, - 2008, - № 2/1517. - С.3-66.

2. Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: 2 т. / А.М.Булыка. - Мінск: БелЭн, 1999. - Т.1: А-Л. - 736 с.

3. Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: 2 т. / А.М.Булыка. - Мінск: БелЭн, 1999. - Т.2: М-Я. - 736 с.

4. Гаўрош, Н.В. Фразеалагічны слоўнік / Н.В.Гаўрош, І.Я.Лепешаў, Ф.М.Янкоўскі; пад рэд. Ф.М.Янкоўскага. - Мінск: Нар. асвета, 1973. - 352 с.

5. Супрунчук, М.В. Правільная пастаноўка націску - паказальнік маўленчай культуры / М.В.Супрунчук // Беларус. мова і літ. - 2006. - №11. - С.15-19.

6. Янкоўскі Ф.М. Беларускае літаратурнае вымаўленне / Ф.М.Янкоўскі. - Мінск: Нар.асвета, 1976. - 95 с.

 

 

№2

Заданне 1. Замяніце выдзеленыя словазлучэнні аднаслоўнымі адпаведнікамі.

Максімальная колькасць балаў – 6.

 1) Сярод вялікіх вышынных будынкаў прытаілася гэта незвычайная дзіцячая пляцоўка.

2) Як жа прыемна было слухаць дзядзькаву жонку!

3) Незнаёмка падышла да іконы, перахрысцілася, потым стала на калені і горка заплакала.

4) “Сёлета няма ратунку ад гэтых майскіх жукоў”, – скардзілася баба Ганна суседцы.

5) Гаворачы пра сваю вёску, Мікіта Антонавіч станавіўся больш жвавым, рухавым, жыццярадасным.

6) Усё змоўкла… Толькі ціхі шум бэзу перашкаджае думаць.

 

Заданне 2. Прачытайце тэкст і растлумачце, у чым сутнасць захапленняў маладых  людзей, якія называюць сябе выдзеленымі ў тэксце словамі.

Максімальная колькасць балаў – 6.

“Велатрыялісты, джамперы, скейтбардысты, ролеры, графіцісты, бітбоксеры — абласное маладзёжнае свята “БелаРусь маладая” сабрала на цэнтральнай плошчы Салігорска больш за тысячу самых актыўных і крэатыўных маладых людзей з усёй Мінскай вобласці. Штогод мерапрыемства становіцца пляцоўкай для прэзентацыі цікавых і сучасных захапленняў моладзі, дэманстрацыі таго, як можна здорава і здарова бавіць вольны час. Дэлегацыі ад кожнага раёна вобласці прыязджаюць сюды, каб паказаць, чым жыве моладзь у іх рэгіёне”.

 

Заданне 3. Размяркуйце па слупках табліцы наступныя словы: бульбяны, дыспансер, садавіна, перавязь, мармур, прыяцель, ганьба, знахар, тытунь, туніка, пасланец, абразуміць, прэміраваць, генезіс, загрудкі, наспех, цэмент, жалюзі, закабаленне, металургія, блукаць, ракушка, трызненне, муляр.

 

Максімальная колькасць балаў – 6 (па 0,25 за кожнае слова).

Націск на 1 склад	Націск на 2 склад	Націск на 3 склад	Націск на 4 склад

 

Заданне 4. У тэксце ёсць шэсць слоў, якія не адпавядаюць арфаграфічным нормам беларускай літаратурнай мовы. Знайдзіце і запішыце іх правільна і ў той граматычнай форме, у якой гэтыя словы падаюцца ў сказах.

Максімальная колькасць балаў – 6.

 

Мы, беларусы, як і кожны народ, любім родную зямлю, сваю краіну, ганарымся ёю і лічам, што маем на гэта падставы.

Рознастайная і прыгожая ў нас прырода. Блакітнымі стужкамі ўюцца вялікія і малыя рэкі, сінеюць акаймаванныя лясістымі ўзгоркамі азёры, перашэптываюцца з ветрам стромкія бары, бярозавыя гаі і цяністыя дубровы, шырока расцілаюцца палеткі. Нават балоцістыя абшары палесся маюць нямала прыемнага для вока.

Шматвяковая, багатая падзеямі гісторыя ў нашага народа. Доўгі і складаны шлях праз многія гады барацьбы і пакут прайшоў наш народ, пакуль дабіўся волі і незалежнасці, атрымаў уласную дзяржаўнасць…

 

Заданне 5. Утварыце і запішыце новыя словы, што з’яўляюцца вытворнымі ад слова СТОЛ,  з адпаведным значэннем, якое прыводзіцца ў дужках. Вызначце спосаб словаўтварэння.

Максімальная колькасць балаў – 6.

1) Cтол - ___________ (кавалак палатна, якім засцілаюць стол).

2). Стол – __________(пачэснае месца перад сталом, багата прыбранае сядзенне для старэйшага ў родзе).

3). Стол – _________(галоўны горад дзяржавы).

4). Стол – _________(месца, куды можна зайсці, каб пад’есці).

5). Стол – _________(працэс прыёму ежы).

6). Стол – _________(месца вакол стала; святочнае частаванне).

 

Заданне 6. Вызначце, якой часцінай мовы з’яўляюцца выдзеленыя ў сказах словы. Адказ запішыце ў выглядзе спалучэння літар і лічбаў.

Максімальная колькасць балаў – 6.

А. Дзеці спецыяльна рабілі ўсё наперакор жаданню бацькоў.	1. часціца
Б. Насустрач беглі маленькія дзеці.	2. назоўнік
В. Роўна ў дзевяць сабраліся выступоўцы.	3. злучнік
Г. Раптоўна прагучала слова “раз”.	4. выклічнік
Д. Дзе ж мне дзецца, раз іншага выйсця няма.	5. прыназоўнік
Е. Раз яго па спіне!	6. лічэбнік
	7. прыслоўе

 

Заданне 7. Перад вамі ўрывак з вядомага верша Я. Купалы “Мая малітва”  ў перакладзе на рускую мову (аўтар перакладу Нона Рыбалка).  Паспрабуйце перакласці верш зноў на беларускую мову.

Максімальная колькасць балаў – 6 (0,5 б. за радок).

 

Я буду молиться и сердцем, и думами,
Я буду молиться поющей душой,
Чтоб чёрные доли с метелями шумными
Не смели беситься над нашей землёй.

Я буду молиться чудесному солнышку,
Зимой пусть согреет несчастных сирот.
Играя колосьями хлебного полюшка,
Пусть в тёмные избы лучи ниспошлёт.

Я буду молиться, чтоб тучи небесные,
Которые грозно играют судьбой,
Имели чуть-чуть сострадания к бедности -
ни града, ни грома не слали порой.

 

Заданне 8. Адрэдагуйце дэфармаваныя сказы. Запішыце тэкст, пастаўце знакі прыпынку, якіх не хапае.

Максімальная колькасць балаў – 6 (0,1 б. за слова і 2 б. за правільна пастаўленыя знакі прыпынку).

Кожны пакаленне заставацца ў спадчына той  што стварыць талент, працалюбства і настойлівасць ён бацькі і продкі што выяўляць нацыянальны аблічча  народ. Свой,  адметны спадчына ў наш народ. Стагоддзі нягледзячы на цяжкі гістарычны ўмова, на ліхалецце вайна ствараць беларусы народны мастацтва.

 

Заданне 9. “Рассяліце” паэтаў і пісьменнікаў па абласцях Беларусі (месца нараджэння).

Максімальная колькасць балаў – 6.

 

Максім Багдановіч, Міхась Стральцоў, Раіса Баравікова, Іван Шамякін, Алаіза Пашкевіч (Цётка), Адам Міцкевіч, Канстанцін Вераніцын, Ніл Гілевіч, Георгій Марчук, Міхась Зарэцкі, Максім Гарэцкі, Іван Мележ.

Брэсцкая:

Віцебская:

Гомельская:

Гродзенская:

Магілёўская:

Мінская:

Заданне 10. Запоўніце табліцу.

Максімальная колькасць балаў – 6.

 

Аўтар твора	Назва твора	Галоўныя героі твора	Жанр твора	У якім стагоддзі адбываецца дзеянне твора
Уладзімір Караткевіч	“Дзікае паляванне караля Стаха”		Аповесць
	“Маці”	Дарога, Маці, Камень		20
Канстанцін Вераніцын	“Тарас на Парнасе”	Тарас, Нептун, Амур
		Міхаська, жораў, мачыха	Апавяданне	20
Кузьма Чорны	“На пыльнай дарозе”			20
Кандрат Крапіва	“Хто смяецца апошнім”		Камедыя

 

 

№3

Заданне 1.Вызначце, якім (якімі) гукам (гукамі) аб’яднаны словы ў кожным радку. Запішыце яго (іх) у квадратных дужках.

Словы	Гукі
колас, зараз, схіліцца
сюрпрыз, юны, сузор’е
лёгка, аўкцыён, сёння
згіну, лезці, знясе
мядзведзь, дзеці, завадзь
дождж, дагаджаць, футбол
гузік, вакзал, цуглі

Заданне 2.Вучню было прапанавана заданне вызначыць марфемны склад слоў. Аднак у яго не ўсё атрымалася. Знайдзіце дапушчаныя памылкі і выпраўце іх.

Слова	Выпраўлены варыянт
падагравальнік
падабаронны
падазрона
паданне
падаванне
падакляраваць
падапечны

Заданне 3.Утварыце складаныя словы згодна з указанымі значэннямі. Прыдумайце і запішыце з імі словазлучэнні.

Складанае слова	Значэнне слова	Словазлучэнне
	агульны выгляд якой-небудзь мясцовасці, малюнкі прыроды
	прастора, якую можна ахапіць позіркам; аб’ём, шырыня ведаў, інтарэсаў
	які мае адносіны да здабычы, апрацоўкі рыбы, ракападобных, прыгатавання прадуктаў з іх
	які мае адносіны да рыбнага промыслу
	з тонкім ствалом (пра дрэвы)
	які мае тонкі ствол (пра зброю)

Заданне 4.Выраз «унесці сваю лепту»мае евангельскае паходжанне. Пісьмова адкажыце на наступныя пытанні.

Пытанне	Адказ
1. Якое значэнне мае выраз «унесці сваю лепту»?
2. Якім было першаснае значэнне слова «лепта» ў Старажытнай Грэцыі?
3. Што прынята называць «лептай удавіцы»?
4. Якая часціна мовы ўжыта ў сказе няправільна? Яны ўнеслі вялікую лепту ў нашу агульную справу.
5. Якімі словамі можна замяніць гэту няправільную часціну мовы?

Заданне 5. Знайдзіце ў сказах фразеалагізмы. Вызначце іх сінтаксічную ролю.

Сказ	Фразеалагізм	Сінтаксічная роля
Узор. Сам кату па пяту, а распараджаецца (К. Чорны).	кату па пяту	выказнік
Яны баяліся зараз высунуць нос куды-небудзь за сяло (А. Якімовіч).
І раней здаралася, што бацька і маці давалі мне кухталя (І. Навуменка).
«Здарова, раннія птушкі!» – яшчэ здалёк крыкнуў Лазавы (А. Васілевіч).
Гульня ў маўчанку зацягнулася на ўсе апошнія гады (Б. Стральцоў).
Само сабою зразумела, яго спаткалі тут пачэсна гаспадары з гасцьмі сумесна (Я. Колас).
А Вася, вядома, гарачая галава, спяшаўся (Л. Дайнека).

Заданне 6. Укажыце часцінамоўную прыналежнасць падкрэсленых слоў у сказах.

Сказ	Часціна мовы
Што там ні кажы, а лета чакаюць усе.
Андрэй даў бліскучы адказ на пытанне.
Сяброўкі Алена і Наталля дамовіліся сустрэцца ў раёне вакзала.
А хлопец сабе спіць ды спіць.
«Як я рады Вас бачыць, Сцяпан Аляксеевіч!» – усклікнуў Міхась.
Студэнтка здала экзамен на дзесяць.

Заданне 7. Замест слова нібы запішыце пяць розных сінанімічных слоў або канструкцый (без паўтору) так, каб сэнс сказаў не змяніўся. Расстаўце, дзе патрэбна, неабходныя знакі прыпынку.

Сказ	Прапанаваны варыянт
Кожны дзень езджу ў лес грыбы нібы з-пад зямлі вылазяць.
Андрэй Пятровіч гаварыў сурова нібы загадваў.
Разгневалася суседка нібы яе пакрыўдзілі.
Рамонкі і валошкі на лузе нібы віталіся з намі.
Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў нібы чужы.

Заданне 8. Дадзены пераклады на рускую мову зборнікаў Яўгеніі Янішчыц. Запішыце арыгінальныя (беларускамоўныя) назвы гэтых кніг.

Рускамоўная назва	Беларускамоўная назва
«Снежное сретение» (1970)
«День вечерний» (1974)
«На берегу плеча» (1980)
«Пора любви и жалости» (1983)
«В шуме житнего света» (стихотворения и поэмы) (1988)

Заданне 9.Вызначце беларускіх майстроў слова па ўказаных фактах. Устанавіце адпаведнасць паміж прыведзенай інфармацыяй і фотаздымкам. Улічыце, што некаторыя фотаздымкі могуць быць “лішнімі”.

Факт	Аўтар	Фотаздымак
Паводле слоў Л. Геніюш, ён – «казачны прынц»беларускай літаратуры; меў цудоўны почырк, выключную памяць; лепшы сябар – Пімен Панчанка.
Нарадзіўся пад знакам Стральца; любімая цацка ў дзяцінстве – Ванька-ўстанька; быў непаслухмяным вучнем; рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў адмаўляўся друкаваць яго першыя творы.
Майстар сюжэту, бо ён умеў вельмі добра «закруціць» і «раскруціць» сюжэты сваіх твораў так, каб чытач не адрываўся ад кнігі; пра жыццё і творчасць пісьменніка зняты фільмы «Пакуль ёсць сіла» і «Імгненні жыцця».
Валодаў некалькімі мовамі; падтрымліваў сяброўскія адносіны са Станіславам Манюшкам; пераклаў на беларускую мову «Пана Тадэвуша».
Яго любімы раман – «Тры мушкецёры»; быў вельмі строгім кінакрытыкам; В. Шукшын быў у захапленні ад яго кінасцэнарыя «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

 

                   

               1                               2                                3                           4

                                        

                               5                                 6                                7

Заданне 10.Па эмодзі (эмодзі – мова ідэаграм і смайлаў, якая прыйшла да нас з Японіі) адгадайце назву мастацкага твора, вызначце яго жанр. Назавіце аўтараў гэтых твораў.

1.  2.      

3.   4.

 

Эмодзі	Назва твора	Жанр твора	Аўтар
1
2
3
4

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Даведкі

Заданні	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Балы	7	7	6	5	6	6	5	5	5	8	60

Заданне 1.Максімальны бал – 7 балаў (па 1 б. за кожны правільны адказ).

Словы	Гукі
колас, зараз, схіліцца	[а], [с]
сюрпрыз, юны, сузор’е	[у]
лёгка, аўкцыён, сёння	[о], [а]
згіну, лезці, знясе	–
мядзведзь, дзеці, завадзь	[ц’]
дождж, дагаджаць, футбол	[д]
гузік, вакзал, цуглі	[г’] (выбухны г)

Заданне 2.Максімальны бал – 7 балаў (па 1 б. за кожны абсалютна правільны варыянт).

Слова	Выпраўлены варыянт
падагравальнік	падагравальнік
падабаронны	падабаронны
падазрона	падазрона
паданне	паданне
падаванне	памылкі няма
падакляраваць	падакляраваць
падапечны	падапечны

Заданне 3.Максімальны бал – 6 балаў (па 0,5 б. за кожнае правільна напісанае слова, па 0,5 б. за правільна ўтворанае словазлучэнне).

Складанае слова	Значэнне слова	Словазлучэнне
краявід	агульны выгляд якой-небудзь мясцовасці, малюнкі прыроды	палескі краявід
кругагляд	прастора, якую можна ахапіць позіркам; аб’ём, шырыня ведаў, інтарэсаў	пашырыць кругагляд
рыбапрамысловы	які мае адносіны да здабычы, апрацоўкі рыбы, ракападобных, прыгатавання прадуктаў з іх	рыбапрамысловы камбінат (рыбапрамысловы раён)
рыбапромыславы	які мае адносіны да рыбнага промыслу	рыбапромыславы флот (рыбапромыславая арцель)
танкастволы	з тонкім ствалом (пра дрэвы)	танкастволы клён
танкаствольны	які мае тонкі ствол (пра зброю)	танкаствольнае ружжо

Заўвага. Вучні могуць запісаць іншыя словазлучэнні. Галоўнае, каб у словазлучэнні захавалася лексічнае значэнне ўтворанага складанага слова.

Заданне 4.Максімальны бал – 5 балаў (па 1 б. за кожны правільны адказ, за кожную граматычную, лексічную, арфаграфічную і інш. памылкі здымаецца па 0,1 б.).

Пытанне	Адказ
1. Якое значэнне мае выраз «унесці сваю лепту»?	Пасільны ўдзел у якой-небудзь справе. Сінонім: унесці свае пяць капеек  (1 бал)
2. Якім было першаснае значэнне слова «лепта» ў Старажытнай Грэцыі?	Дробная медная манета (1 бал).
3. Што прынята называць «лептай удавіцы»?	Сціплае ахвяраванне, зробленае шчыра, ад душы (1 бал). Звязана з евангельскім аповедам: бедная ўдава ахвяравала ў царкве дзве лепты, у той час як вяльможы дарылі храму каштоўныя дары. Але Богу дзве манеткі аказаліся даражэйшымі за ўсе асатнія багацці. З той пары самае сціплае ахвяраванне і называюць «лептай удавіцы».
4. Якая часціна мовы ўжыта ў сказе няправільна? Яны ўнеслі вялікую лепту ў нашу агульную справу.	Прыметнік вялікую (1 бал).
5. Якімі словамі можна замяніць гэту няправільную часціну мовы?	Можна замяніць словамі невялікую, сціплую, пасільную. (1 бал) Гэта звязана з абмежаваннем, якое накладвае першаснае значэнне слова «лепта».

Заданне 5. Максімальны бал – 6 балаў (па 0,5 б. за кожны правільны адказ).

Сказ	Фразеалагізм	Сінтаксічная роля
Яны баяліся зараз высунуць нос куды-небудзь за сяло (А. Якімовіч).	высунуць нос	дапаўненне
І раней здаралася, што бацька і маці давалі мне кухталя (І. Навуменка).	давалі кухталя	выказнік
«Здарова, раннія птушкі!» – яшчэ здалёк крыкнуў Лазавы (А. Васілевіч).	раннія птушкі	– (зваротак не з’яўляецца членам сказа)
Гульня ў маўчанку зацягнулася на ўсе апошнія гады (Б. Стральцоў).	гульня ў маўчанку	дзейнік
Само сабою зразумела, яго спаткалі тут пачэсна гаспадары з гасцьмі сумесна (Я. Колас).	само сабоюю зразумела	– (пабочны сказ не з’яўляецца членам сказа)
А Вася, вядома, гарачая галава, спяшаўся (Л.Дайнека).	гарачая галава	прыдатак (азначэнне)

Заданне 6. Максімальны бал – 6 балаў (па 1 б. за кожную правільна вызначаную часціну мовы).

 

Сказ	Часціна мовы
Што там ні кажы, а лета чакаюць усе.	часціца
Андрэй даў бліскучы адказ на пытанне.	прыметнік
Сяброўкі Алена і Наталля дамовіліся сустрэцца ў раёне вакзала.	прыназоўнік
А хлопец сабе спіць ды спіць.	часціца
«Як я рады Вас бачыць, Сцяпан Аляксеевіч!» – усклікнуў Міхась.	прыслоўе
Студэнтка здала экзамен на дзесяць.	назоўнік

Заданне 7. Максімальны бал – 5 балаў (па 0,5 б. за знакі прыпынку, па 0,5 б. за кожнае правільна замененае слова).

Сказ	Прапанаваны варыянт
Кожны дзень езджу ў лес грыбы нібы з-пад зямлі вылазяць.	Кожны дзень езджу ў лес: грыбы як з-пад зямлі вылазяць.
Андрэй Пятровіч гаварыў сурова нібы загадваў.	Андрэй Пятровіч гаварыў сурова, усё роўна як загадваў.
Разгневалася суседка нібы яе пакрыўдзілі.	Разгневалася суседка, быццам яе пакрыўдзілі.
Рамонкі і валошкі на лузе нібы віталіся з намі.	Рамонкі і валошкі на лузе як бы віталіся з намі.
Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў нібы чужы.	Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў, усё адно як чужы.

Заўвага. У вучняў могуць быць іншыя замены. Галоўнае, каб яны адпавядалі ўмове задання.

Заданне 8. Максімальны бал – 5 балаў (па 1 б. за кожны абсалютна правільна запоўнены радок, за кожную граматычную, лексічную, арфаграфічную і інш. памылкі здымаецца па 0,1 б.).

Рускамоўная назва	Беларускамоўная назва
«Снежное сретение» (1970)	«Снежныя  грамніцы»
«День вечерний» (1974)	«Дзень вечаровы»
«На берегу плеча» (1980)	«На беразе пляча»
«Пора любви и жалости» (1983)	«Пара любові і жалю»
«В шуме житнего света» (стихотворения и поэмы) (1988)	«У шуме жытняга святла» (вершы і паэмы)

Заданне 9. Максімальны бал – 5 балаў (па 0,5 б. за кожны правільны адказ).

Факт	Аўтар	Фотаздымак
Паводле слоў Л. Геніюш, ён – «казачны прынц»беларускай літаратуры; меў цудоўны почырк, выключную памяць; лепшы сябар – Пімен Панчанка.	Максім Танк (Яўген Скурко)	7
Нарадзіўся пад знакам Стральца; любімая цацка ў дзяцінстве – Ванька-ўстанька; быў непаслухмяным вучнем; рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў адмаўляўся друкаваць яго першыя творы.	Максім Багдановіч	2
Майстар сюжэту, бо ён умеў вельмі добра «закруціць» і «раскруціць» сюжэты сваіх твораў так, каб чытач не адрываўся ад кнігі; пра жыццё і творчасць пісьменніка зняты фільмы «Пакуль ёсць сіла» і «Імгненні жыцця».	Іван Шамякін	5
Валодаў некалькімі мовамі; падтрымліваў сяброўскія адносіны са Станіславам Манюшкам; пераклаў на беларускую мову «Пана Тадэвуша».	Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч	4
Яго любімы раман – «Тры мушкецёры»; быў вельмі строгім кінакрытыкам; В. Шукшын быў у захапленні ад яго кінасцэнарыя «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».	Уладзімір Караткевіч	1

Заданне 10.Максімальны бал – 8 балаў (па 1 б. за кожную правільна вызначаную назву твора, па 0,5 б. за кожны правільна вызначаны жанр твора і аўтара).

Эмодзі	Назва твора	Жанр твора	Аўтар
1	«Дуб-дзядуля»	апавяданне	Ядвігін Ш. (А. Лявіцкі)
2	«Песня пра зубра»	паэма	М. Гусоўскі
3	«Раманс» («Зорка Венера»)	верш	М. Багдановіч
4	«Губаты»	апавяданне	Г. Далідовіч

 

 

 

 

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Бардовіч, А. М. Школьны марфемны слоўнік беларускай мовы /       А. М. Бардовіч, Л. С. Мормыш, Л. М. Шакун. – Мінск : Аверсэв, 2005. – 496 с.
2. Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 9 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання / пад рэд. В. У. Праскаловіч, В. П. Рагойшы. – Мінск : Нацыянальны інстытут адукацыі, 2019.
3. Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 10 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання  ( з электронным дадаткам для павышанага ўзроўню) / пад рэд. А. П. Бязлепкінай-Чарнякевіч, І. Д. Воюш. – Мінск : Нацыянальны інстытут адукацыі, 2020.
4. Беларускі арфаграфічны слоўнік / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы ; уклад. Л. П. Кунцэвіч, І. У. Кандраценя ; пад рэд. А. А. Лукашанца. – Мінск : Беларус. навука, 2009. – 384 с.
5. Беларускі правапіс : дапам. / Л. І. Бурак [і інш.] ; пад агул. рэд. Д. В. Дзятко. – Мінск : ТэтраСістэмс, 2012. – 224 с.
6. Грабчыкаў, С. М. Слоўнік паронімаў беларускай мовы / С. М. Грабчыкаў. – Мінск : Нар. асвета, 1994. – 478 с.
7. Клундук, С. С. Беларуская мова : усе складаныя тэмы / С. С. Клундук, Н. Р. Якубук. – Мінск : Аверсэв, 2015. – 128 с.
8. Кулеш, Г. І. Рэпетытар па беларускай мове : Лексікалогія. Фразеалогія. Словаўтварэнне. Тэкст : для падрыхтоўкі для цэнтралізаванага тэсціравання / Г. і. Кулеш, Г. К. Ціванова. – Мінск : Аверсэв, 2012. – 111 с.
9. Лепешаў, І. Я. Слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2008. – Т. 1. – 672 с. ; Т. 2. – 704 с.
10. Лепешаў, І. Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2004. – 448 с.
11. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / пад. рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. – Мінск : БелЭн, 1996. – 784 с.
12. Біблейскія фразеалагізмы, іх значэнне і паходжанне [Электронны рэсурс]  https://be.birmiss.com/біблейскія-фразеалагізмы-іх/

 

Заданне 1.Вызначце, якім (якімі) гукам (гукамі) аб’яднаны словы ў кожным радку. Запішыце яго (іх) у квадратных дужках.

Словы	Гукі
колас, зараз, схіліцца
сюрпрыз, юны, сузор’е
лёгка, аўкцыён, сёння
згіну, лезці, знясе
мядзведзь, дзеці, завадзь
дождж, дагаджаць, футбол
гузік, вакзал, цуглі

Заданне 2.Вучню было прапанавана заданне вызначыць марфемны склад слоў. Аднак у яго не ўсё атрымалася. Знайдзіце дапушчаныя памылкі і выпраўце іх.

Слова	Выпраўлены варыянт
падагравальнік
падабаронны
падазрона
паданне
падаванне
падакляраваць
падапечны

Заданне 3.Утварыце складаныя словы згодна з указанымі значэннямі. Прыдумайце і запішыце з імі словазлучэнні.

Складанае слова	Значэнне слова	Словазлучэнне
	агульны выгляд якой-небудзь мясцовасці, малюнкі прыроды
	прастора, якую можна ахапіць позіркам; аб’ём, шырыня ведаў, інтарэсаў
	які мае адносіны да здабычы, апрацоўкі рыбы, ракападобных, прыгатавання прадуктаў з іх
	які мае адносіны да рыбнага промыслу
	з тонкім ствалом (пра дрэвы)
	які мае тонкі ствол (пра зброю)

Заданне 4.Выраз «унесці сваю лепту»мае евангельскае паходжанне. Пісьмова адкажыце на наступныя пытанні.

Пытанне	Адказ
1. Якое значэнне мае выраз «унесці сваю лепту»?
2. Якім было першаснае значэнне слова «лепта» ў Старажытнай Грэцыі?
3. Што прынята называць «лептай удавіцы»?
4. Якая часціна мовы ўжыта ў сказе няправільна? Яны ўнеслі вялікую лепту ў нашу агульную справу.
5. Якімі словамі можна замяніць гэту няправільную часціну мовы?

Заданне 5. Знайдзіце ў сказах фразеалагізмы. Вызначце іх сінтаксічную ролю.

Сказ	Фразеалагізм	Сінтаксічная роля
Узор. Сам кату па пяту, а распараджаецца (К. Чорны).	кату па пяту	выказнік
Яны баяліся зараз высунуць нос куды-небудзь за сяло (А. Якімовіч).
І раней здаралася, што бацька і маці давалі мне кухталя (І. Навуменка).
«Здарова, раннія птушкі!» – яшчэ здалёк крыкнуў Лазавы (А. Васілевіч).
Гульня ў маўчанку зацягнулася на ўсе апошнія гады (Б. Стральцоў).
Само сабою зразумела, яго спаткалі тут пачэсна гаспадары з гасцьмі сумесна (Я. Колас).
А Вася, вядома, гарачая галава, спяшаўся (Л. Дайнека).

Заданне 6. Укажыце часцінамоўную прыналежнасць падкрэсленых слоў у сказах.

Сказ	Часціна мовы
Што там ні кажы, а лета чакаюць усе.
Андрэй даў бліскучы адказ на пытанне.
Сяброўкі Алена і Наталля дамовіліся сустрэцца ў раёне вакзала.
А хлопец сабе спіць ды спіць.
«Як я рады Вас бачыць, Сцяпан Аляксеевіч!» – усклікнуў Міхась.
Студэнтка здала экзамен на дзесяць.

Заданне 7. Замест слова нібы запішыце пяць розных сінанімічных слоў або канструкцый (без паўтору) так, каб сэнс сказаў не змяніўся. Расстаўце, дзе патрэбна, неабходныя знакі прыпынку.

Сказ	Прапанаваны варыянт
Кожны дзень езджу ў лес грыбы нібы з-пад зямлі вылазяць.
Андрэй Пятровіч гаварыў сурова нібы загадваў.
Разгневалася суседка нібы яе пакрыўдзілі.
Рамонкі і валошкі на лузе нібы віталіся з намі.
Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў нібы чужы.

Заданне 8. Дадзены пераклады на рускую мову зборнікаў Яўгеніі Янішчыц. Запішыце арыгінальныя (беларускамоўныя) назвы гэтых кніг.

Рускамоўная назва	Беларускамоўная назва
«Снежное сретение» (1970)
«День вечерний» (1974)
«На берегу плеча» (1980)
«Пора любви и жалости» (1983)
«В шуме житнего света» (стихотворения и поэмы) (1988)

Заданне 9.Вызначце беларускіх майстроў слова па ўказаных фактах. Устанавіце адпаведнасць паміж прыведзенай інфармацыяй і фотаздымкам. Улічыце, што некаторыя фотаздымкі могуць быць “лішнімі”.

Факт	Аўтар	Фотаздымак
Паводле слоў Л. Геніюш, ён – «казачны прынц»беларускай літаратуры; меў цудоўны почырк, выключную памяць; лепшы сябар – Пімен Панчанка.
Нарадзіўся пад знакам Стральца; любімая цацка ў дзяцінстве – Ванька-ўстанька; быў непаслухмяным вучнем; рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў адмаўляўся друкаваць яго першыя творы.
Майстар сюжэту, бо ён умеў вельмі добра «закруціць» і «раскруціць» сюжэты сваіх твораў так, каб чытач не адрываўся ад кнігі; пра жыццё і творчасць пісьменніка зняты фільмы «Пакуль ёсць сіла» і «Імгненні жыцця».
Валодаў некалькімі мовамі; падтрымліваў сяброўскія адносіны са Станіславам Манюшкам; пераклаў на беларускую мову «Пана Тадэвуша».
Яго любімы раман – «Тры мушкецёры»; быў вельмі строгім кінакрытыкам; В. Шукшын быў у захапленні ад яго кінасцэнарыя «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».

 

                   

               1                               2                                3                           4

                                        

                               5                                 6                                7

Заданне 10.Па эмодзі (эмодзі – мова ідэаграм і смайлаў, якая прыйшла да нас з Японіі) адгадайце назву мастацкага твора, вызначце яго жанр. Назавіце аўтараў гэтых твораў.

1.  2.      

3.   4.

 

Эмодзі	Назва твора	Жанр твора	Аўтар
1
2
3
4

Даведкі

Заданні	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	Усяго
Балы	7	7	6	5	6	6	5	5	5	8	60

Заданне 1.Максімальны бал – 7 балаў (па 1 б. за кожны правільны адказ).

Словы	Гукі
колас, зараз, схіліцца	[а], [с]
сюрпрыз, юны, сузор’е	[у]
лёгка, аўкцыён, сёння	[о], [а]
згіну, лезці, знясе	–
мядзведзь, дзеці, завадзь	[ц’]
дождж, дагаджаць, футбол	[д]
гузік, вакзал, цуглі	[г’] (выбухны г)

Заданне 2.Максімальны бал – 7 балаў (па 1 б. за кожны абсалютна правільны варыянт).

Слова	Выпраўлены варыянт
падагравальнік	падагравальнік
падабаронны	падабаронны
падазрона	падазрона
паданне	паданне
падаванне	памылкі няма
падакляраваць	падакляраваць
падапечны	падапечны

Заданне 3.Максімальны бал – 6 балаў (па 0,5 б. за кожнае правільна напісанае слова, па 0,5 б. за правільна ўтворанае словазлучэнне).

Складанае слова	Значэнне слова	Словазлучэнне
краявід	агульны выгляд якой-небудзь мясцовасці, малюнкі прыроды	палескі краявід
кругагляд	прастора, якую можна ахапіць позіркам; аб’ём, шырыня ведаў, інтарэсаў	пашырыць кругагляд
рыбапрамысловы	які мае адносіны да здабычы, апрацоўкі рыбы, ракападобных, прыгатавання прадуктаў з іх	рыбапрамысловы камбінат (рыбапрамысловы раён)
рыбапромыславы	які мае адносіны да рыбнага промыслу	рыбапромыславы флот (рыбапромыславая арцель)
танкастволы	з тонкім ствалом (пра дрэвы)	танкастволы клён
танкаствольны	які мае тонкі ствол (пра зброю)	танкаствольнае ружжо

Заўвага. Вучні могуць запісаць іншыя словазлучэнні. Галоўнае, каб у словазлучэнні захавалася лексічнае значэнне ўтворанага складанага слова.

Заданне 4.Максімальны бал – 5 балаў (па 1 б. за кожны правільны адказ, за кожную граматычную, лексічную, арфаграфічную і інш. памылкі здымаецца па 0,1 б.).

Пытанне	Адказ
1. Якое значэнне мае выраз «унесці сваю лепту»?	Пасільны ўдзел у якой-небудзь справе. Сінонім: унесці свае пяць капеек  (1 бал)
2. Якім было першаснае значэнне слова «лепта» ў Старажытнай Грэцыі?	Дробная медная манета (1 бал).
3. Што прынята называць «лептай удавіцы»?	Сціплае ахвяраванне, зробленае шчыра, ад душы (1 бал). Звязана з евангельскім аповедам: бедная ўдава ахвяравала ў царкве дзве лепты, у той час як вяльможы дарылі храму каштоўныя дары. Але Богу дзве манеткі аказаліся даражэйшымі за ўсе асатнія багацці. З той пары самае сціплае ахвяраванне і называюць «лептай удавіцы».
4. Якая часціна мовы ўжыта ў сказе няправільна? Яны ўнеслі вялікую лепту ў нашу агульную справу.	Прыметнік вялікую (1 бал).
5. Якімі словамі можна замяніць гэту няправільную часціну мовы?	Можна замяніць словамі невялікую, сціплую, пасільную. (1 бал) Гэта звязана з абмежаваннем, якое накладвае першаснае значэнне слова «лепта».

Заданне 5. Максімальны бал – 6 балаў (па 0,5 б. за кожны правільны адказ).

Сказ	Фразеалагізм	Сінтаксічная роля
Яны баяліся зараз высунуць нос куды-небудзь за сяло (А. Якімовіч).	высунуць нос	дапаўненне
І раней здаралася, што бацька і маці давалі мне кухталя (І. Навуменка).	давалі кухталя	выказнік
«Здарова, раннія птушкі!» – яшчэ здалёк крыкнуў Лазавы (А. Васілевіч).	раннія птушкі	– (зваротак не з’яўляецца членам сказа)
Гульня ў маўчанку зацягнулася на ўсе апошнія гады (Б. Стральцоў).	гульня ў маўчанку	дзейнік
Само сабою зразумела, яго спаткалі тут пачэсна гаспадары з гасцьмі сумесна (Я. Колас).	само сабоюю зразумела	– (пабочны сказ не з’яўляецца членам сказа)
А Вася, вядома, гарачая галава, спяшаўся (Л.Дайнека).	гарачая галава	прыдатак (азначэнне)

Заданне 6. Максімальны бал – 6 балаў (па 1 б. за кожную правільна вызначаную часціну мовы).

 

Сказ	Часціна мовы
Што там ні кажы, а лета чакаюць усе.	часціца
Андрэй даў бліскучы адказ на пытанне.	прыметнік
Сяброўкі Алена і Наталля дамовіліся сустрэцца ў раёне вакзала.	прыназоўнік
А хлопец сабе спіць ды спіць.	часціца
«Як я рады Вас бачыць, Сцяпан Аляксеевіч!» – усклікнуў Міхась.	прыслоўе
Студэнтка здала экзамен на дзесяць.	назоўнік

Заданне 7. Максімальны бал – 5 балаў (па 0,5 б. за знакі прыпынку, па 0,5 б. за кожнае правільна замененае слова).

Сказ	Прапанаваны варыянт
Кожны дзень езджу ў лес грыбы нібы з-пад зямлі вылазяць.	Кожны дзень езджу ў лес: грыбы як з-пад зямлі вылазяць.
Андрэй Пятровіч гаварыў сурова нібы загадваў.	Андрэй Пятровіч гаварыў сурова, усё роўна як загадваў.
Разгневалася суседка нібы яе пакрыўдзілі.	Разгневалася суседка, быццам яе пакрыўдзілі.
Рамонкі і валошкі на лузе нібы віталіся з намі.	Рамонкі і валошкі на лузе як бы віталіся з намі.
Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў нібы чужы.	Хлопец ціхенька стаяў ды маўчаў, усё адно як чужы.

Заўвага. У вучняў могуць быць іншыя замены. Галоўнае, каб яны адпавядалі ўмове задання.

Заданне 8. Максімальны бал – 5 балаў (па 1 б. за кожны абсалютна правільна запоўнены радок, за кожную граматычную, лексічную, арфаграфічную і інш. памылкі здымаецца па 0,1 б.).

Рускамоўная назва	Беларускамоўная назва
«Снежное сретение» (1970)	«Снежныя  грамніцы»
«День вечерний» (1974)	«Дзень вечаровы»
«На берегу плеча» (1980)	«На беразе пляча»
«Пора любви и жалости» (1983)	«Пара любові і жалю»
«В шуме житнего света» (стихотворения и поэмы) (1988)	«У шуме жытняга святла» (вершы і паэмы)

Заданне 9. Максімальны бал – 5 балаў (па 0,5 б. за кожны правільны адказ).

Факт	Аўтар	Фотаздымак
Паводле слоў Л. Геніюш, ён – «казачны прынц»беларускай літаратуры; меў цудоўны почырк, выключную памяць; лепшы сябар – Пімен Панчанка.	Максім Танк (Яўген Скурко)	7
Нарадзіўся пад знакам Стральца; любімая цацка ў дзяцінстве – Ванька-ўстанька; быў непаслухмяным вучнем; рэдактар «Нашай нівы» Аляксандр Уласаў адмаўляўся друкаваць яго першыя творы.	Максім Багдановіч	2
Майстар сюжэту, бо ён умеў вельмі добра «закруціць» і «раскруціць» сюжэты сваіх твораў так, каб чытач не адрываўся ад кнігі; пра жыццё і творчасць пісьменніка зняты фільмы «Пакуль ёсць сіла» і «Імгненні жыцця».	Іван Шамякін	5
Валодаў некалькімі мовамі; падтрымліваў сяброўскія адносіны са Станіславам Манюшкам; пераклаў на беларускую мову «Пана Тадэвуша».	Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч	4
Яго любімы раман – «Тры мушкецёры»; быў вельмі строгім кінакрытыкам; В. Шукшын быў у захапленні ад яго кінасцэнарыя «Хрыстос прызямліўся ў Гародні».	Уладзімір Караткевіч	1

Заданне 10.Максімальны бал – 8 балаў (па 1 б. за кожную правільна вызначаную назву твора, па 0,5 б. за кожны правільна вызначаны жанр твора і аўтара).

Эмодзі	Назва твора	Жанр твора	Аўтар
1	«Дуб-дзядуля»	апавяданне	Ядвігін Ш. (А. Лявіцкі)
2	«Песня пра зубра»	паэма	М. Гусоўскі
3	«Раманс» («Зорка Венера»)	верш	М. Багдановіч
4	«Губаты»	апавяданне	Г. Далідовіч

 

 

 

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Бардовіч, А. М. Школьны марфемны слоўнік беларускай мовы /       А. М. Бардовіч, Л. С. Мормыш, Л. М. Шакун. – Мінск : Аверсэв, 2005. – 496 с.
2. Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 9 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання / пад рэд. В. У. Праскаловіч, В. П. Рагойшы. – Мінск : Нацыянальны інстытут адукацыі, 2019.
3. Беларуская літаратура. Вучэбны дапаможнік для 10 класа ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі з беларускай і рускай мовамі навучання  ( з электронным дадаткам для павышанага ўзроўню) / пад рэд. А. П. Бязлепкінай-Чарнякевіч, І. Д. Воюш. – Мінск : Нацыянальны інстытут адукацыі, 2020.
4. Беларускі арфаграфічны слоўнік / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы ; уклад. Л. П. Кунцэвіч, І. У. Кандраценя ; пад рэд. А. А. Лукашанца. – Мінск : Беларус. навука, 2009. – 384 с.
5. Беларускі правапіс : дапам. / Л. І. Бурак [і інш.] ; пад агул. рэд. Д. В. Дзятко. – Мінск : ТэтраСістэмс, 2012. – 224 с.
6. Грабчыкаў, С. М. Слоўнік паронімаў беларускай мовы / С. М. Грабчыкаў. – Мінск : Нар. асвета, 1994. – 478 с.
7. Клундук, С. С. Беларуская мова : усе складаныя тэмы / С. С. Клундук, Н. Р. Якубук. – Мінск : Аверсэв, 2015. – 128 с.
8. Кулеш, Г. І. Рэпетытар па беларускай мове : Лексікалогія. Фразеалогія. Словаўтварэнне. Тэкст : для падрыхтоўкі для цэнтралізаванага тэсціравання / Г. і. Кулеш, Г. К. Ціванова. – Мінск : Аверсэв, 2012. – 111 с.
9. Лепешаў, І. Я. Слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2008. – Т. 1. – 672 с. ; Т. 2. – 704 с.
10. Лепешаў, І. Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў / І. Я. Лепешаў. – Мінск : БелЭн імя П. Броўкі, 2004. – 448 с.
11. Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы / пад. рэд. М. Р. Судніка, М. Н. Крыўко. – Мінск : БелЭн, 1996. – 784 с.
12. Біблейскія фразеалагізмы, іх значэнне і паходжанне [Электронны рэсурс]  https://be.birmiss.com/біблейскія-фразеалагізмы-іх/

 

 

Заданні

Марфалогія. Назоўнік.

1. З якiмi сцверджаннямi нельга пагадзiцца?

1. Непаўназначныя часцiны мовы выражаюць адносiны памiж прадметамi, працэсамi, прыметамii г.д.
2. У сказе назоўнiк выступае толькi ў ролi дзейнiка i дапаўнення.
3. Калi назоўнiк заканчваецца ў назоўным склоне адзiночным лiку на -а, -я, то гэты назоўнiк жаночага роду.
4. У сiстэме скланення адушаўлёных назоўнiкаў супадаюць формы вiнавальнага склону множнага лiку з формамі роднага, а ў неадушаўлёных – з формамі назоўнага склонаў.
5. Уласныя назоўнiкi – словы нематываваныя.
6. У выпадку канкрэтызацыi значэння абстрактныя назоўнiкi могуць ужывацца ў формах множнага лiку.
7. Важнейшай граматычнай адзнакай зборных назоўнiкаў з'яўляецца тое, што яны заўсёды ўжываюцца ў формах адзiночнага i множнага лiку.

2. У дужках укажыце род назоўнiкаў: м. – мужчынскі, ж. – жаночы, н. – ніякі.

Івасi ( ), бра ( ), СНД ( ), кальрабi ( ), ЕШКА ( ), Смаргонь ( ), Тбiлiсi ( ), сабака ( ), мiкада ( ), рысь ( ), палын ( ).

3. Дапасуйце да назоўнiкаў адпаведныя прыметнікі?

Назоўнік	прыметнік	назоўнік	прыметнік
Жырафа	шаль
Iнкогнiта	ранцье
Кармэн	калiбры
Шампунь	цень
БНР	ВДНГ

4. Падкрэсліце нескланяльныя прозвішчы.

Эрнэст Хеменгуэй, Ларыса Арочка, Валерыя Паўловiч, Альфонс Дадэ, Вiктар Гюго, Сымон Баранавых, Зінаіда Бандарэнка, Галіна Каско, Люда Корань, Канстанцыя Буйла, Сцяпан Лаўшук.

5. Да назоўнікаў дапасуйце адпаведныя прыметнікі. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

Назоўнік	Прыметнік	Беларускія адпаведнікі
жираф	большой	жырафа	вялікая
телёнок
гармонь
аташэ
такси
жаль
россыпь
темя
кенгуру
вуаль
степь

6. Падкрэсліце адушаўлёныя назоўнiкi.

Прыгожы грыб, зялёная русалка, дэсантны батальён, непатрэбнае насякомае, таварыства з абмежаванай адказнасцю, нябачныя бактэрыi, малады горац, жывы труп, непажаданы пакойнiк.

7. Падкрэсліце адушаўлёныя назоўнiкi.

1. Пачуўшы званок, аўдыторыя весела загаманiла.
2. Па вулiцы iмчаўся табун коней.
3. Андрэй прымацаваў дворнiкi да шкла аўтобуса.
4. Дзецi з цiкавасцю слухалi казку пра добрую фею.
5. Вучнi на ўроку чыталi Купалу.
6. Дзяўчынкi бегалi, крычалi, вазiлi на калясках лялек.

8. Адзiночналiкавыя (1), множналікавыя (2), маюць форму адзіночнага і множнага ліку (3). Пастаўце адпаведную лічбу каля прыведзеных назоўнiкаў.

Рыба ( ), радня ( ), патуга ( ), акуляры ( ), ламачча ( ), сені ( ), чалавек ( ),

Вугаль ( ), задача ( ), туфель ( ), красоўкі ( ), радасць ( ), студэнцтва ( ), лыжы ( ), вясёлка ( ).

9. Запоўніце табліцу

Назоўнік	Прыметнік	Беларускія адпаведнікі
чернила
блюдце
накипь
дрова
риск
хлопоты
обручение
дрожь
конопля
земляника

10. Утварыце формы назоўнага склону множнага лiку наступных слоў.

грамадзянiн	бераг
Чалавек	дзяўчына
Корань	зубраня
Воблака	неба

11. Дапішыце патрэбныя канчаткі.

Захапляцца горадам Барысав..., знаёмы з Чаплін..., прыехаў з Язэп... Пушч..., сустрэчу прызначылі пад Пушкін..., з вядомым пісьменнікам Мікол... Лобанам, пазнаёміліся з Кузьм... Сініцын..., з нашым Дарвін..., з таленавітым Кандрат... Крапів..., з дыктарам Зінаід... Бандарэнк... .

12. Рэчыўныя (1) ці зборныя (2) назоўнiкі. Пастаўце адпаведную лічбу.

аспiрын	бярэзнiк	агароднiна
моладзь	кiсларод	порах
медзь	мак	бялізна
дзічына	камарэча	сям’я

13. Укажыце скланенне назоўнікаў.

бабуля	БДУ	птушаня
жарабя	стараста	майстар
дзядуля	iнструкцыя	Пятро
метро	імя	верф
вядро	Парыж	абцугі

14. Асобна (1), разам (2), праз злучок (3)? Пастаўце адпаведную лічбу.

(сацыял)дэмакрат	(паў)лімона	(стэрэа)труба
(грос)майстар	(вела)крос	(экс)чэмпiён
(мед)сястра	(вярнi)дуб	(праца)дзень
(авія)канструктар	(контр)ігра	(паў)Оршы

15. Дапішыце патрэбныя канчаткі.

сеанс.. гiпноз..	напярэдаднi раз'езд..	не да смех..
падсыпаць аўс..	мэбля з ясен..	вядро бензiн..
горы металалом..	стаяць каля пад’езд..	пасля антракт..
праца калектыв..	Хабараўскага кра..	словы гімн..
новага твор..	паэтычнага тэкст..	зычнага гук..
падкінуць вугал..	прыпаліць ад вугал..	пачатак сезон..

16. Раскрыйце дужкi, пастаўце, дзе трэба, прапушчаныя лiтары I

знакi прыпынку. Вызначце стыль тэксту і тып маўлення. Зрабіце марфалагічны аналіз выдзеленых назоўнікаў.

Дарога ўзвiвалася к адзiнокаму вялiкаму корпусу. Цень ад корпус.. п..ўз... па зямл.. . Со..нца (не)мiласэ..на пякло. Двое рабочых разбiвал.. на кавалкi даўжэзны прэнт. Ён ляжаў на раскладзеных скрозь рэйках i займаў месца траха не на ўсю даўжыню корпус.. . Адзiн рабочы прыстаўляў да прэнт.. зубiла другi бiў (з)верх.. малатком. Адзiн стаяў на со..нцы другi ў цен.. .

У гэты час сюды пады..шоў ч..лавек. Запырсканую вапнай сваю кепку ён трымаў у ру.... i а..цiраў ёю спацелы лоб. Худа..чавы твар яго быў (чыста)выбрыты але ў пырсках вапны. Ч..лавек выцiраў пот стаяў ў цен.. спусцiўшы галаву i глядзеў у той пункт дзе молат з вострым дзiнклiвым гукам падаў на зубiла. Гэты чалавек толькi што (з,с)лез з рыштаванняў. (З,С)лез ён самы першы. Да абедзен..ага перапынк.. аставалася хвiлiн два..цаць. Норму сваю ён зрабiў суседзi яго даганялi цяпер укладаў цэглу ён з самага рог.. i там сцяна на цаглiн чатыры была вышэй як дзе.

(К.Чорны)

Прыметнік

1. Якасны (1), адносны (2), прыналежны (3) прыметнік. Пастаўце адпаведную лічбу.

доўгая дарога	вiшнёвы сад
учарашнi дзень	ластаўчына гняздо
залатая восень	марозны вечар
жанаты чалавек	васiльковыя вочы
цялячы хлеў	лёгкая прамысловасць
мяккая коўдра	мядзведжая паслуга
лiсiны хвост	сёлетнi ураджай
мяккi гук	лiсiны след
кракадзiлавы зубы	кракадзiлавы слёзы
Дняпровы хвалi	бiкфордаў шнур
жалезны характар	сястрын падарунак

2. Ад прыведзеных назоўнікаў утварыце прыналежныя прыметнікі і дапасуйце іх да назоўнікаў..

Вавёрка	вавёрчыны лапкі
Ядвіся
Пеця
Рыба
Зязюля
Дубоўка
Бацька
Бусел
Аленка
Старшыня
Салавей

3. Устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары.

курын..ы бул..ён	Чэрвен..скi рынак	палымян..ая прамова
каўка..кi акцэнт	іра..кi канфлiкт	пухавi..кi напрамак
познан..скi тэатр	Камен..ая вежа	адушаўлён..ы назоўнiк
страшэн..ы пажар	Смаргон..скі раён	абедзен..ы перапынак
гара..кi мiтынг	тавары..кi суд	Брэс..кая крэпасць
Калмы..кая вёска	Нясвi..кi парк	баранаві..кі магазін

4. З вялікай ці з малой літары? Закрэсліце лішняе.

(Г, г)егелеўская дыялектыка, (П, п)раметэеў агонь, (Н, н)адзiна палiто, (М, м)ележаўскiя чытаннi, (С, с)талыпiнская рэформа, (П, п)iфагорава тэарэма, (Б, б)рылёва апавяданне, (Т, т)раццякоўская галерэя, другая (С, с)усветная вайна, (В, в)ялікая (А, а)йчынная вайна, (М, м)урчыны кацяняты, (Б, б)ыкаўскія персанажы, (К, к)упалавы паэмы, (А, а)рыядніна нітка.

5. Асобна (1), разам (2), праз злучок (3)? Пастаўце адпаведную лічбу.

(Вiцэ)прэзiдэнцкi ( ) лімузін, (лацiна)амерыканскi ( ) танец, (старажытна)беларуская ( ) культура, (паўночна)ўсходнi ( ) вецер, (пяцi)гадовы ( ) хлопчык, (агульна)народны ( ) сход, (глыбока)паважаны ( ) настаўнік, (прыалма)ацiнская ( ) дарога, (давыд)гарадоцкая вуліца, (Стара)дарожскі раён.

6. Утварыце I запiшыце складаныя прыметнiкi, дапасаваўшы іх да адпаведных назоўнікаў.

уборка бульбы	бульбаўборачны камбайн
высокая якасць
здольны да бою
радуецца жыццю
сiнiя вочы
чорныя валасы
сiнiя крылы
зычыць дабра
Заходняя Беларусь

7. З якiмi прыметнiкамi часцiца не пiшацца разам? Падкрэсліце гэтыя прыметнікі.

Зусiм (не)далёкi, (не)халодны, а цёплы; надзвычай (не)цiкавы; далёка (не)поўны; (не)добры знак, (не)ласкавая зямля.

8. Устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары і знакі прыпынку, раскрыйце дужкі. Вызначце стыль тэксту i тып маўлення. Зрабіце марфалагічны разбор выдзеленых прыметнікаў.

Маста..кi твор даследуе розныя "зрэзы" пласты жыц..я (ў, у)себакова паказ..вае героя ра..крывае яго сацы..льна(класавую) сутнасць iндывiдуальныя асаблiвасцi. Для гэтага натуральна патрэбны разнастайныя ў функцы..нальных i с(ці, ты)лiстычных адносiнах моўныя сродкi. I часам не толькi беларускай мовы. Вырашаючы тую цi iншую мастацкую задачу напрыклад ствараючы моўную характ..рыстыку пiсьменнiкi зрэ..ку звяртаюцца да iншых моў. Згадаем факт выкарыстання слоў выразаў з нямецкай польскай рус..кай моў у рамане Я.Брыля "Птушкi i гнёзды" (царкоўна)славянiзмаў у трылогii Якуба Коласа "На ростанях". З'яўляючыся элементам моўна(вобразнай) тканiны пэўнага твор.. выконваючы ў iм с(ці, ты)лiстычную функцыю такiя словы i выразы вядома знаходзяцца па(за) межамi беларус..кай лiт..ратурнай мовы. Асноўныя пошукi в..дуцца на глебе роднай мовы. У мове народа у народнай моватворчас..цi пiс..меннiкi бачаць вытокi сапраўднага мастацкага слова. Пра гэта све..чыць як лiт..ратурная практыка так i (не)пасрэдны.. прызнан..i пiс..меннiкаў.

(А.Каўрус)